________________ कथाबाह्य संदर्भ पारिणामिकी बुद्धीचा द्योतक मानला आहे. पारिणामिकी बुद्धीचे वैशिष्ट्य असे की, जसजसे वय, चिंतन आणि अनुभव वाढतो तसतशी ती बुद्धी अधिकाधिक परिपक्व होत जाते. हिंदू परंपरेनुसार देखील, कौटिलीय अर्थशास्त्र हा राजनीतिशास्त्रावरचा अंतिम ग्रंथ मानला जातो. भद्रबाहूंच्या उल्लेखातही असे सूचित केले आहे की, चाणक्याने पूर्वसूरींचे चिंतन आणि राज्यव्यवस्थेचा स्वत:चा प्रदीर्घ अनुभव यामधून हा ग्रंथ लिहिला. चाणक्याने हा ग्रंथ त्याच्या आयुष्याच्या उत्तरार्धात लिहिला असावा असेही सूचित होते. समकालीन राजनीतीचे सारसर्वस्व असलेल्या चाणक्याच्या ग्रंथाचा समावेश पारिणामिकी बुद्धीच्या अंतर्गत करून द्वितीय भद्रबाहूंनी त्याला दिलेले गौरवास्पद स्थान नक्कीच लक्षणीय आहे. आर्य-रक्षितांनी लौकिक भावश्रुतात गणना करून एक प्रकारे त्याचे थोडेसे दुय्यमत्व प्रकट केले असले तरी भद्रबाहूंनी मात्र खुल्या दिलाने चाणक्याचा उल्लेख अनुभवसंपन्न बुद्धिमत्तेच्या उदाहरणांमध्ये केला आहे. वस्तुत: चाणक्याच्या चरित्रातून त्याच्या उपजत बुद्धिमत्तेचे दिग्दर्शन अनेकदा होते. तरीही जैन लेखकांनी चाणक्याचा उल्लेख पारिणामिकी बुद्धीच्या संदर्भातच केलेला दिसतो. जैन परंपरेच्या दृष्टीने चतुर्विध बुद्धींचा आदर्श म्हणून श्रेणिकपुत्र अभयकुमाराचे उदाहरण दिले जाते. त्याच्या तुलनेत चाणक्याचे गौणत्व दाखविण्याचा जैन लेखकांचा हा सुप्त प्रयत्न दिसतो. श्वेतांबर आचार्यांनी चाणक्याला श्रावकत्व बहाल करून, त्याचे जैनीकरण करण्याचा प्रयत्न केला असला तरी अभयकुमाराच्या तुलनेत त्याचे दुय्यमत्व दाखवून एक प्रकारे चाणक्याच्या वैदिक परंपरेचे व ब्राह्मणत्वाचेही जाता-जाता 135
