________________
३५४
भीदमेकासिम
अस्तु लोको जीरपुमलादीनागनाधारतयाऽवस्थानासम्मवाद , अलोकस्तु कयम्। तस्याऽमृनत्यनेन्द्रियागोचरतगाऽस्तित्वसाधरापमाणामावान , इन्द्रियागोचरे चाचे मनःपत्तेः कदाऽप्यसम्मरादिति न शनीयम् , इन्द्रियनोइन्द्रियविषयवाभावमा दशेनेन तदस्तित्वनिराकरणस्पाऽशरथत्वात , अन्यथा हि प्रपितामहादीनामपि तन एवामाः माप्नुयात् । यतः 'आसन् मपितामहादयोऽस्मादादिशरीरस्याऽन्ययाः पपनस्वाद' इत्पनुमानेन तेपामस्तिस्त्र साध्यते चेदलोकस्याप्यनुमानेन सिद्धिरन वधैव, तयाहि
प्रश्न-जीव और पुद्गल आदि विना आधारके नहीं ठहर सकते; अत: लोकाकाश मानना तो ठीक है, परन्तु अलोकाकाशके अस्तित्वम क्या प्रमाण है ?, कारण यह कि इन्द्रियोंका यह विषय नहीं है, क्योंकि अमूर्त है। जिस विपयमें इन्द्रियोंकी प्रवृत्ति नहीं होती उसमें मन । प्रवृत्त नहीं हो सकता। अत एव न इन्द्रियोंसे अलोकाकाशको जान सकते हैं और न मनसे ।
उत्तर-यह प्रश्न ठीक नहीं है, क्योंकि इन्द्रिय और मनका विषय न होनेसे उसके अस्तित्वका खण्डन नहीं हो सकता, अन्यथादादे परदार आदि पूर्वजोंका भी अस्तित्व सिद्ध नहीं होगा, क्योंकि वे भी इन्द्रिय और मनके विपय नहीं होते। यदि कोई इस अनुमानसे पूर्वजाक अस्तित्व सिद्ध करे कि-पितामह (दादा) आदि पूर्वजोंका किसी समय अस्तित्व था, क्योंकि उनके विना हमारा शरीर नहीं बन सकताता अनुमानसे ही अलोककी भी सिद्धि मान लेनी चाहिए।अनुमान यह हर
પ્રમ–જીવ અને પુદગલ આદિ આધાર વિના રહી શક્તા નથી, તેથી કાકાશ માનવું એ તે બરાબર છે, પરંતુ અલકાકાશના અસ્તિત્વનું શું મમ છે, કારણ એ છે કે ઇંદ્રિયને એ વિષય નથી કેમકે અમૂર્ત છે. જેને ઈન્દ્રની પ્રવૃત્તિ થતી નથી તેમાં મન પણ પ્રવૃત્ત થઈ શકતું નથી. એથી ઇન્દ્રિયોથી અલકાકાશને જાણી શકાતું નથી તેમજ મનથી પણ જાણી શકાતુ ન*
ઉત્તર–એ પ્રશ્ન બરાબર નથી. કેમકે ઈન્દ્રિય અને મનને વિષય છે હોવાથી તેને અસ્તિત્વનું ખંડન થઈ શકતું નથી. એમ તે દાદા પડદાદા આ પૂર્વજોનું પણ અસ્તિત્વ સિદ્ધ નહિ થાય, કેમકે તે પણ ઇન્દ્રિય અને મને વિવય નથી હોતા. જે કોઈ અનુમાનથી પૂર્વનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ કરે છે અને મહ (દાદા) આદિ પૂર્વજોને કોઈ સમયે અસ્તિત્વ હતું, કારણ કે એના વિ આપણું શરીર બની શકે નહિ, તે અનુમાનથી જ એલેકની પણ સિદ્ધિ માન લેવી જોઈએ, અનુમાન એ છે કે
सयभा
सन
