________________
प्रमेयचन्द्रिा टीका श० ५ उ० १ सू० २ रात्रिदिवसस्वरूपनिरूपणम् तु अर्थसंपूर्णखण्डस्य, इति । पुनर्गौतमः पृच्छति ' जयाणं भंते !' इत्यादि । हे भदन्त ! यदा खलु 'जंबुद्दीवे दीवे ' जम्बूद्वीपे द्वीपे ' मंदरस्स' मन्दरस्य 'पव्वयस्स ' पर्वतस्य 'पुरथिमेणं' पौरस्त्ये पूर्वभागे खलु 'दिवसे भवइ' दिवसो भवति, ' तयाणं ' तदा खलु 'पञ्चत्थिमेणं वि' पश्चिमेऽपि 'दिवसेभवई' हुए अमुक भाग में और उत्तरदिशा में आये हुए अमुक भाग में जब दिवस रहता है तब ही पूर्व पश्चिम में रात्रि रहती है यह कथन ठीक बन जाता है। नहीं तो यदि अर्धशब्द से समस्त उत्तरदिशा में और समस्त दक्षिणदिशा में संपूर्ण उत्तरार्ध में और संपूर्ण दक्षिणार्ध में दिवस रहता है ऐसा अर्थ माना जावे तो समस्त दक्षिणाध और उस राध में दिवस की प्राप्ति हो जाने से पूर्व पश्चिम में रात्रि के प्रतिपादन' करने की असंगति होने की आपत्ति प्रसक्त होती है । इसलिये अर्ध: शब्द यहां अमुक भाग मात्र का ही वाचक गिना गया है ऐसा जानना चाहिये । इसी तरह से आगे भी आये हुए दक्षिणा आदि शब्द से तत्तत् दिशा संबंधी अमुक भाग मात्र का ही ग्रहण करना चाहिये। समस्त दक्षिणखंड या समस्त उत्तरखंड आदि का नहीं। __ अब गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं कि (जया णं भंते !) हे भदन्त ! जय (जंबुद्दीवे दीवे) जंबूढीप में (मंदररस पचयस्स) मंदर पर्वत के(पुरस्थिमे ण) पूर्वदिग्भाग में (दिवसे भवड) दिवस होता है (तया णं) तब (पच्च
એને ઉત્તર દિશામાં આવેલા અમુક ભાગમાં દિવસ થાય છે.) આ રીતે ઉત્તર દિશાના અમુક ભાગમાં અને દક્ષિણ દિશાના અમુક ભાગમાં દિવર્સ થાય છે, એમ માનવામાં આવે તે જ પૂર્વ પશ્ચિમમાં રાત્રિ હોય છે. એમ માની શકે કાય. જે સંપૂણ દક્ષિણાર્થ અને સંપૂર્ણ ઉત્તરાર્ધમાં દિવસ હોય છે એમ માનવામાં આવે, તો પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં રાત્રિ હોવાની વાત અસંગત બની જાય છે. તે કારણે (અર્ધ) શબ્દને અહીં અમુક ભાગને જ, વાચક ગણેલ છે એમ સમજવું. હવે પછીના કથનમાં જ્યાં જ્યાં ઉત્તરાર્ધ, દક્ષિણાર્ધ આદિ. શબ્દોને પ્રવેગ થયે હોય ત્યાં ત્યાં તે દિશાનો સંપૂર્ણ અર્ધભાગ સમજવાને બદલે અમુક ભાગ જ સમજ-સમસ્ત ઉત્તરખંડ કે સમસ્ત દક્ષિણખંડ સમજ જોઈએ નહીં
वे गौतम, स्वामी भावार प्रभुने पूछे छे (जयाण मंते !) महन्त ! न्यारे (जबुद्दीवे दीवे ) द्वीपमा (मदरस्स पव्ययस्स) म४२ (सु. भेल) तनी (पुरस्थिमे ण ) 'पूर्व दिशामा (पूर्व हमामा ) (दिवसे भवई) सि डाय छ, ( तयाण) त्यारे (पच्चस्थिमेण वि) शु. पश्चिम E