Page Text
________________
भगवतीस
શ્
करणे अनटू, प्रमितिर्वा प्रमाणम्, २ भावे अनट्, अक्षं जीवम् प्रतिगतम् अक्षाणि इन्द्रियाणि प्रतिगतं वा प्रत्यक्षम् १ अनु लिङ्गदर्शन- व्याप्तिस्मरणादेः पश्चाद मीयते ज्ञायतेऽनेनेति अनुमानम्, व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मता निश्चयात्मक परामर्शः तज्जन्यातुमितिर्वा अनुमानम् महानसादौ वह्निधूमयोभूयः साहचर्यदर्शनेन गृहीतव्याप्तिकस्य पुरुषस्य पर्वतादौ धूमादिलिङ्गदर्शनेन ' वह्निव्याप्यो धूम इत्यादिरीत्या व्याप्तिस्मरणेन ' वह्निव्याप्यधूमवान् अयं पर्वतः ' इत्यादिरीत्या
,
1
वरणीय कर्म के क्षयोपशम से उत्पन्न होते हैं । तथा " इन्द्रिया निन्द्रियनिमित्त देशतः सांव्यावहारिकः " के अनुसार पांच इन्द्रिय और मन की सहायता से उत्पन्न हुआ ज्ञान यद्यपि सैद्धान्तिक मान्यता के अनुसार परोक्ष है फिर भी एकदेश से पदार्थ को स्पष्ट जानने के कारण वह सांव्यवहारिक प्रत्यक्ष है। अनुमान में अनु और मान ऐसे दो शब्द हैं- अनु का अर्थ है पश्चात् और मान का अर्थ है ज्ञान का होना - तात्पर्य यह है कि जो ज्ञान साध्याविनाभावी लिङ्ग दर्शन एवं व्याप्तिस्मरण आदि के बाद होतो है वह अनुमान है। जब अनुमाता किसी स्थलविशेष में अविच्छिन्नशाखा वाले धूम को देखता है तो उसे शीघ्र ही " जहां २ धूम होता है वहां २ अग्नि होती है " इत्याकोरक व्याप्ति का स्मरण हो जाता है और फिर वह उस साध्याविनाभावी लिङ्ग से ऐसा ज्ञान उत्पन्न कर लेता है कि " यहां पर घूम होने से अग्नि है " बस - ऐसा जो ज्ञान उस अनुमाता को जो परोक्ष अर्थ में होता है उसी
તથા इन्द्रियानिन्द्रियनिमित्त: देशतः सव्यावहारिकः " આ સૂત્ર અનુસાર પાંચ ઇન્દ્રિયા અને મનની સહાયતાથી ઉત્પન્ન થયેલુ જ્ઞાન જો કે સૈદ્ધાન્તિક માન્યતા પ્રમાણે પરાક્ષ છે, તે પણ અશતઃ ( એક દેશથી) પદાર્થોને સ્પષ્ટ જાણી શકતું હાવાથી તેને વિકલ પ્રત્યક્ષ કહ્યું છે.
હવે અનુમાન પ્રમાણના અની સ્પષ્ટતા કરવામાં આવે છે—
८८
અનુ + માન = અનુમાન. અનુ એટલે પાછળથી અને માન એટલે જ્ઞાન થયું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે “ જે જ્ઞાન સાધ્યની સાથે આતપ્રાત થયેલાં ચિહ્નોનાં દર્શન તેમજ વ્યાપ્તિ ( પટ્ટાના સપૂર્ણ પણે વિચાર ) ના સ્મરણુ વગેરે થયા બાદ થાય છે, એવા જ્ઞાનને અનુમાન કહે છે. જ્યારે અનુમાન કરનાર વ્યક્તિ કાઈ સ્થળે અવિચ્છિન્ન ધૂમ્રસેરને દેખે છે ત્યારે તરત જ તેને આ પ્રકારની વ્યાપ્તિનું સ્મરણ થઈ આવે છે કે “ જ્યાં ધુમાડા હાય ત્યાં અગ્નિ હાય છે, ” અને સાધ્યની સાથે આતપ્રેત થયેલા તે ચિહ્ન દ્વારા તેને એવું
| SR No. | 009314 |
| Book Title | Bhagwati Sutra Part 04 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ghasilal Maharaj |
| Publisher | A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti |
| Publication Year | |
| Total Pages | 1151 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & agam_bhagwati |
| File Size | 74 MB |