________________
सुधा टीका स्था०६ सू ३८ तपमेदनिरूपणम् इव चित्तस्य स्थिरीकरणम् । तच चतुर्थस्थान के चतुर्विधमुक्तम् । तत्र धर्म-शुक्ल. ध्यानद्वयमेव तपोरूपं बोध्यम् , नयोरेव निर्जराकारणत्वात् । तद्भिन्नम् आर्तरौद्रध्यानद्वयं तु वन्धकारणत्वान्न तपोरूपमिति ।। ५॥ तथा-व्युत्सर्गः-परित्यागः, स च द्रव्यभावभेदाभ्यं द्विविधः । तत्र-द्रव्यतोव्युत्सों गणशरीरोपध्याहारविपयः, भावतस्तु क्रोधादिविषयः ६ इति ।। सू० ३८ ॥ पूर्वोक्तेषु तपः स्वरूपेषु केचिद् विवादमध्यासन्ते, इति विवादस्वरूपमाह
मूलम्-छबिहे विवाए पण्णत्ते, तं जहा-ओलकत्ता १ उस्तकइत्ता २, अणुलोमइत्ता ३, पडिलोमइत्ता ४, भइत्ता ५, भेलइत्ता ७ ।। सू० ३९ ॥ ___छाया-पविधी विवादः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अवष्वक्य, उत्वष्क्य, अनुलोमयित्वा, प्रतिलोमयित्वा, भत्त्या, मिश्रपित्वा ।। स० ३९ ।। प्रकार दीपककी लौ स्थिर रहती है, उसी प्रकारसे किसी एकके आलम्बनसे चित्तका स्थिर करना यह ध्यान है, चौथे स्थानमें वह ध्यान चार प्रकारका कहां गया है, धर्म और शुक्ल ऐ ध्यानही तपोरूप होते हैं, क्योंकि हलदोनोंमही निरोके प्रति हेतुता है। इनसे भिन्न जो आतध्यान और रौद्रध्यान हैं ये कर्मके कारण होनेसे तपोरूप नहीं हैं । ५ परित्यागका नाम व्युत्सर्ग है, यह व्युत्सर्ग द्रव्य और भाषले दो प्रकारका है, इनमें गणका शरीरका उपधिका एवं आहारका जो परित्याग है, वह द्रव्य व्युत्सर्ग है, एवं क्रोधादि कपायोंका जो परित्याग है, वह भावव्युत्सर्ग है ।। तू० ३८ ॥
पूर्वोक्त इन तपके स्वरूपों में कितनेक जन विद्याद करते हैं, अतः વસ્તુના આલમ્બન વડે ચિત્તને સ્થિર કરવું તેનું નામ સ્થાન છે. ચોથા
સ્થાનમાં આ ધ્યાનના ચાર પ્રકાર કહ્યા છે. ધર્મધ્યાન અને શુકલ ધ્યાનને જ તરૂપ સમજવા, કારણ કે તે બે ધ્યાને જ નિર્જરામાં કારણભૂત બને છે. આર્ના ધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન કર્મબન્ધનમાં કારણભૂત બનતા હોવાથી તેમને તરૂપ ગણી શકાય નહીં વ્યુત્સર્ગ–-પરિત્યાગનું નામ વ્યુત્સર્ગ છે. તે યુત્સર્ગ દ્રવ્ય અને ભાવની અપેક્ષાએ બે પ્રકારને કહ્યો છે ગણને શરીરને, ઉપધિને અને આહારને જે પરિત્યાગ છે, તે દ્રવ્ય વ્યુત્સર્ગ છે, અને ક્રોધાદિ કષાનો જે પરિત્યાગ છે, તે ભાવવ્યુત્સર્ગ છે. એ સૂ. ૩૮ स्था०-५०
