________________
समार्थ घोधिनी टीका
प्र, श्रु अ चतुर्धातुकवादी बौद्धमत निरूपणम्
“ विफला विश्ववृत्तिर्नो, नो दुःखैकफलापि वा । terrorवापि विप्रलंभोपि नेदृशः || १ ||" इति । ननु को ते आत्मा नास्ति, अस्त्येव तु विज्ञानस्कन्धरूप आत्मायद्यपि आत्मापि विज्ञानरूप एव, तथापि तस्मिन्नेव विज्ञानात्मनि ज्ञान सुखादयो विद्यन्ते । ज्ञानमुखादयश्च तादृश विज्ञानात्मन एवाकारविशेषाः ते तदात्मनि समवेताः, ततः सुखदुःखादिफलानामुपभोगो जन्ममरणादिका सर्वाऽपि व्यवस्था समाहिता भवति इति चेत्सत्यं ब्रूषे ? अस्ति विज्ञानधातुरेवात्मा, तस्यैव
२२९
शास्त्रों की तथा महावुद्धिमानों की प्रवृत्ति निरर्थक हो जाएगी । परन्तु ऐसा मानना तो उचित नहीं है । कहा हे “ विफला विश्ववृत्तिर्नो " इत्यादि ।
" विश्व का व्यापार न तो निष्फल है, न एक मात्र कष्ट रूप फलवाला है, न ऐसा है कि उसका फल प्रत्यक्ष से जो दीखता है वही हो और न यह धोसा ही है ॥१॥
शंका: कौन कहता है कि आत्मा नहीं है ? आत्मा तो है परन्तु वह विज्ञान स्कंध ही है | वही सुखदुःख आदि फलोंका उपभोक्ता है ।
यद्यपि आत्मा विज्ञान रूप ही है, फिरभी उसी विज्ञानरूप आत्मा में ज्ञान और सुख आदि रहते हैं । ज्ञान सुख आदि विज्ञान आत्मा के ही विशिष्ट आकार हैं और वे उसी में रहते हैं । ऐसा मानने से सुखदुःख आदि की व्यवस्था संगत हो जाती है ।
समाधान—– तुम सत्य कहते हो, आत्मा विज्ञानमय ही है और सुखदुःख
તા શાસ્ત્રોની તથા મહાબુદ્ધિમાનાની પ્રવૃત્તિ જ નિક થઇ જાય પરન્તુ એવુ માનવુ तेति नथी छे - " विफला विश्ववृत्तिर्नो' इत्यादि
“ વિશ્વ (સ સાર) ની પ્રવૃત્તિ નિષ્ફલ પણ નથી અને એક માત્ર કષ્ટ રૂપ ફલવાળી પણ નથી એવુ પણ નથી કે તેનુ ફૂલ પ્રત્યક્ષ જે દેખાવ છે એજ છે, અને ते घोषामा (प्रप२) ३५ पशु नथी "
શકા—કોણ કહે છે કે આત્મા નથી ? આત્મા તેા છે જ પરન્તુ તે વિજ્ઞાન સ્કંધ રૂપ છે. એજ સુખ દુખ આદિ લોને ઉપભોકતા છે
સાન
જો કે આત્મા વિજ્ઞાન રૂપ જ છે, છતા પણુ એજ વિજ્ઞાન ૩૫ આત્મામા અને સુખ આદિ રહે છે જ્ઞાન,મુખ આદિ વિજ્ઞાનરૂપ આત્માના જ વિશિષ્ટ આકારો છે, અને તે તેના જ રહે છે. આ પ્રનાણે માનવામા આવે, તે સુખ,દુ ખ આદિ ફળેના ઉપલેાગની તથા જન્મ, મરણ આદિની વ્યવસ્થા સગત અની જાય છે
સમાધાન- તમે આત્માને જે વિજ્ઞાનમય કહેા છે અને સુખદુ ખ આદિને આત્માની
