________________
છત્રીસમું અધ્યયન જીવાજીવ વિભક્તિ
અધ્યયન પ્રારંભઃ જીવ અને અજીવના ભેદ જાણીને મુનિ સંયમમાં સમ્યક્ પ્રકારે યત્નશીલ બને છે.
લોક-અલોકઃ
જે ક્ષેત્રમાં ધર્માસ્તિકાય આદિ દ્રવ્યો છે, તે ક્ષેત્રને લોક કહ્યો છે અને જે ક્ષેત્રમાં આ દ્રવ્યો નથી, તે ક્ષેત્રને અલોક કહે છે. આકાશ દ્રવ્ય વ્યાપક છે. તેના જેટલા વિભાગમાં જીવ અને ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાય આદિ અજીવ દ્રવ્યો હોય તેટલા વિભાગને લોક કહે છે અને જે આકાશ ક્ષેત્રમાં આકાશ સિવાય અન્ય કોઇ પણ દ્રવ્ય નથી; માત્ર આકાશ છે, તેને અલોક કહે છે.
અજીવ દ્રવ્યઃ
જેમાં ચૈતન્ય શક્તિ નથી અને જેમાં જ્ઞાન દર્શન આદિ ગુણ નથી; તે અજીવ છે. વર્ણ, ગંધ આદિ ગુણોની અપેક્ષાએ અજીવના બે ભેદ છે – રૂપી અને અરૂપી.
છ દ્રવ્યમાં એક પુદ્ગલાસ્તિકાય જરૂપી દ્રવ્ય છે. તેના ચાર પ્રકાર છેઃ સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ અને પરમાણું. વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શવાળા દ્રવ્યને રૂપી કહે છે.
જેમાં વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ આદિ ગુણોનો અભાવ હોય તેને અરૂપી કહે
છે.
અરૂપી અજીવના દશ પ્રકારઃ ધર્માસ્તિકાયના ૧) સ્કંધ ૨) દેશ ૩) પ્રદેશ; અધર્માસ્તિકાયના ૪) સ્કંધ ૫) દેશ ૬) પ્રદેશ; આકાશાસ્તિકાયના ૭) સ્કંધ ૮) દેશ ૯) પ્રદેશ; ૧૦) અદ્ધાસમય-કાળ; આ રીતે અરૂપી અજીવ દ્રવ્યના ૧૦ ભેદ થાય છે.
૧૮૩
