________________
પ્રકરણ ૪
અવધિજ્ઞાન
અવધિજ્ઞાનના બે ભેદ કહ્યા છેઃ ૧) ભવપ્રત્યયિક અને ૨) ક્ષાયોપશમિક
ભવપ્રત્યયિક અવધિજ્ઞાન જન્મ લેતી વખતે જ થાય છે. તે પ્રાપ્ત કરવા માટે સંયમ, તપ અને અનુષ્ઠાનાદિની આવશ્યકતા રહેતી નથી. ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે ઉપરના કારણોની આવશ્યકતા રહે છે.
ભવપ્રત્યયિક અવધિજ્ઞાન દેવો અને નારકોને હોય છે. ક્ષાયોપશમિક અવધિજ્ઞાન મનુષ્ય અને તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયને હોય છે. તેને ‘‘ગુણ પ્રત્યયઃ અવધિજ્ઞાન’’ પણ કહે છે.
અવધિજ્ઞાની રૂપી દ્રવ્યોને જ જાણી શકે છે, અરૂપીને નહિં. પરમ અવધિજ્ઞાની પરમાણુંને પણ જાણી શકે છે, તે કેવળજ્ઞાન થવાના અંતર્મુહૂર્ત પહેલા ઉત્પન્ન થાય છે.
છે.
જયારે સાધકને ચારિત્ર્ય મોહનીય કર્મનો ઉદય થાય છે ત્યારે આત્મામાં અશુભ વિચારો આવે છે. જયારે સર્વવિરતિ, દેશવિરતિ અને અવિરત-સમ્યગ્દષ્ટિ સંકલિષ્ટ પરિણામી બની જાય છે કે તેના ચારિત્ર્યમાં હાનિ થાય છે ત્યારે તેને પ્રાપ્ત થયેલું અવધિજ્ઞાન ક્ષીણ થતું જાય
પ્રશસ્ત વિચારોમાં રહેનાર અને સંયમ ભાવમાં રહેનાર આત્માના અધ્યવસાયોની વિશુદ્ધિ થતાં અને ચારિત્ર્ય પરિણામોની પણ વિશુદ્ધિ થતાં, તેના અવધિજ્ઞાનની સર્વ દિશાઓમાં, ચારે બાજુ વૃદ્ધિ થાય છે.
અવધિજ્ઞાન છ પ્રકારે છેઃ ૧) આનુગામિક ૨) અનાનુગામિક ૩) વર્ધમાનક૪) હીયમાન ૫) પ્રતિપાતિક ૬) અપ્રતિપ્રાતિક
આનુગામિકઃ અવધિજ્ઞાની જયાં જાય છે ત્યાં તેની સાથે જ જાય છે. આ જ્ઞાન કોઇ એક ક્ષેત્રથી સંબંધિત નથી.
૧૬
