________________
અહીં એ યાદ રાખવું કે, માત્ર રાગદ્વેષમાં સમભાવને સમતા જણાવવાના બદલે વસ્તુના વાસ્તવિક જ્ઞાનના કારણે જાગેલા વિવેકના યોગે પ્રગટેલા સમભાવને સમતા તરીકે જણાવ્યો છે. કારણ કે સુખ-દુ:ખમાં સમાનભાવ, ભવ- મોક્ષમાં સમાનભાવ, અજ્ઞાનમૂલક પણ હોઈ શકે છે. ઔદાસીન્સ આવ્યા પછી જો જ્ઞાન આવવાનું બાકી હોય તો એ ઔદાસીન્ય બનાવટી જ માનવું પડે. એ ઔદાસીન્ય જ્ઞાનમૂલક ન હોવાથી નિરર્થક જ રહેવાનું. આથી અહીં જ્ઞાનમૂલક સમતાની વ્યાખ્યા કરી. જ્ઞાની બનાવટ કરે ? ન જ કરે ને ? માટે જ્ઞાનીની સમતા એ જ સાચી સમતા છે. પરમાત્મા બનવાનો ઉપાય આ સમતા છે. આ સમતા માટે જ યોગમાર્ગમાં જ્ઞાનની સાધના છે.
આવા પ્રકારની સમતાનું ફળ જણાવે છે કેऋद्ध्यप्रवर्त्तनं चैव, सूक्ष्मकर्मक्षयस्तथा । अपेक्षातन्तुविच्छेदः, फलमस्या: प्रचक्षते ॥३६५।।
આમર્ષોષધિ વગેરે ઋદ્ધિઓનું અપ્રવર્તન, સૂક્ષ્મ કર્મોનો અર્થાત્ કેવળજ્ઞાન, કેવળદર્શન, યથાખ્યાતચારિત્ર અને અનંતવીર્યને આવરનારાં કર્મોનો ક્ષય અને બંધના કારણભૂત અપેક્ષાતત્ત્વનો વિચ્છેદ આ સમતાનું ફળ છે.
સાતમા ગુણઠાણાની પરાકાષ્ઠામાં ક્ષયોપશમભાવની ઘણી ઋદ્ધિઓ મળે છે. એવા વખતે ત્રાદ્ધિઓ પ્રવર્તતી હોવા છતાં તે યોગીઓ સ્વયં ત્રાદ્ધિમાં પ્રવૃત્તિ નથી કરતા અર્થાત્ ઋદ્ધિઓને પ્રવર્તાવતા નથી. પોતાને મળેલા પુણ્યપ્રકર્ષનો ઉપયોગ ન કરવો એનું જ નામ સમતા. સમતાનો પાયો કહો કે સમતાનું ફળ કહો - તે આ જ છે. જેને પુણ્ય ગમે, પુણ્યને પ્રવર્તાવવાનું જેને મન થાય તેને સમતા ન આવે. જેની પાસે સમતા હોય તેને પોતાના પુણ્યપ્રકર્ષનો ઉપયોગ કરવાનું મન ન થાય. કોઈ વાર ભૂતકાળના સંસ્કારના કારણે અથવા તો શાસનની પ્રભાવના વગેરે કારણે પ્રવૃત્તિ કરે - એ જુદી વાત. જેમ, ગૃહસ્થોને નોકરી કરવી પડે, કરવાનું મન નથી હોતું; બહેનોને રસોઈ કરવી પડે, કરવાનું મન નથી હોતું, તેવી રીતે સમાયોગના ધણીને સદ્ધિની પ્રવૃત્તિ હોઈ શકે, તેનું પ્રવર્તન તો ન જ હોય. આ જ સમતાનું ફળ છે. અહીં ગ્રંથકારશ્રીએ શબ્દો કેવા માર્મિક વાપર્યા છે ? સમજવા માટે કોશિશ કરો તો ચોક્કસ તમે જ્ઞાતા બનો. ‘પ્રવૃત્તિ' અને ‘પ્રવર્તન' આ બંન્ને શબ્દો પ્ર+ વૃત્ ધાતુને ભાવમાં (ત્તિ અને ઝન) પ્રત્યય કરીને
બનેલા હોવા છતાં ગર્ભિત પ્રેરકરૂપને કારણે બંન્ને શબ્દો જાદા અર્થને જણાવે છે. શબ્દોની સાથે તાદાભ્ય કેળવવા માટે સાધનગ્રંથોનો અભ્યાસ કરવાની જરૂર છે. પૂછવા માટે મહેનત કરશો તો જ્ઞાતા નહિ બનો, સમજવા માટે પ્રયત્ન કરશો તો જ જ્ઞાતા બનશો. જ્ઞાની થવા માટે પૂછપૂછ કરવાના બદલે અભ્યાસ કરવા માંડો. આવી સુંદર વાતો સાંભળવા અને સમજવા મળતી હોય તો માથું નમાવીને બેસી જવાનું, આવા ગ્રંથોના અભ્યાસમાંથી માથું ઊંચું કરવું જ નથી.
કાદવમાં પગ પડવો તે પ્રવૃત્તિ અને કાદવમાં પગ નાંખવો તે પ્રવર્તન. જ્યાં ચિત્તનો ઉપયોગ ન હોય, કર્તાનો પ્રયત્ન ન હોય છતાં ક્રિયા દેખાય - તે પ્રવૃત્તિ. અને જ્યાં કર્તાનો પ્રયત્ન હોય, ચિત્તનો ઉપયોગ હોય તે પ્રવર્તન. પ્રવૃત્તિ હોવા છતાં પ્રવર્તન ન હોય - આ સમતાનો પ્રભાવ છે. સમતાના કારણે ક્યાંય પણ ત્રદ્ધિમાં પ્રવર્તન ન હોય, કારણ કે ઋદ્ધિનું પ્રવર્તન અસલમાં પતનનું જ પ્રવર્તન છે. સુવર્ણકમળ ઉપર પગ મૂકે છતાં એ ત્રાદ્ધિ મનને અડે નહિ તે ઋદ્ધિનું અપ્રવર્તન. ભગવાન જેવા ભગવાન ઋદ્ધિનું પ્રવર્તન ન કરે અને ભગવાનનો ભક્ત કહેવાતા સાધુ-સાધ્વી ઋદ્ધિનું પ્રવર્તન કરે ?! અને કદાચ કરે તો પણ તેને સારું માને ?
સ૦ હૈયામાં એનું દુ:ખ હોય તો ?
જે પ્રવૃત્તિ આપણે ટાળી શકીએ એવી છે એ પ્રવૃત્તિ કર્યે રાખવાની અને એનું હૈયે દુ:ખ ધરવાનું - એ ચાલે ? તેને બનાવટ નહિ તો બીજાં શું કહેવું ? આવી બનાવટો કરીને જ આપણે શક્યમાર્ગથી દૂરસુદૂર રહ્યા છીએ.
સમતાના કારણે દ્ધિનું અપ્રવર્તન થાય છે અને સાથે સૂક્ષ્મ-ઘાતિકર્મોનો ક્ષય થાય છે. વીતરાગતા આવ્યા પછી જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મોનો ક્ષય થવા માટે વાર નથી લાગતી. કારણ કે ઘાતિકર્મોના મૂળમાં અપેક્ષારૂપ તત્ત્વનું અનુસંધાન હતું. સમતાના કારણે એ અપેક્ષાતખ્તનો નાશ થાય છે. એટલે કે સુખની અને સુખનાં સાધનોની અપેક્ષાનો વિચ્છેદ થાય છે, દુ:ખના અભાવની અને દુ:ખનાં સાધનો ટાળવાની અપેક્ષાનો વિચ્છેદ થાય છે. સ્પૃહામાત્રનો વિચ્છેદ થાય છે. પરસ્પૃહા મહાદુઃવમ્ બોલનારા અને માનનારા સ્પૃહાને ટાળવા માટે મહેનત કરે કે દુ:ખને ટાળવા ? જ્યાં સુધી સ્પૃહા દુ:ખરૂપ નહિ લાગે ત્યાં સુધી દુઃખને ટાળવાની સ્પૃહા રહેવાની જ, જે સ્પૃહાને દુઃખરૂપ માને તે જ સ્પૃહાથી અને દુ:ખથી મુક્ત બની શકે.