Page Text
________________
ત્યારે તપાસ કરનાર તપાસ કરીને કહેશે કે થોડા ચડવા છે અને થોડા બાકી છે. અડધા રંધાયા છે, થોડા વખતમાં ગંધાઇ જશે. આ ઉત્તર અસત્ય છે એમ તો નૈયાયિકથી પણ કહી શકાશે નહીં. જો તેના કહેવા પ્રમાણે એવો આગ્રહ રાખવામાં આવે કે ચરમ ક્રિયાનો વિરામ થાય ત્યારે જ ભૂતકાળનો વિષય માનવો તો ઉત્તરમાં જે ‘થોડા રંધાયા છે’ એવો ભૂતકાળ જણાવ્યો છે એ કહી શકાય નહીં. કારણ કે હજુ ક્રિયાઓ ચાલુ છે. ચરમ ક્રિયા હજુ વિરામ થયેલ નથી. માટે વર્તમાનારોપ નૈગમનયને માન્ય રાખીને વ્યવહાર કરવો એ વ્યાજબી છે. સંગ્રહઇ નય સંગ્રહો તે, દ્વિવિધ ઓઘ વિસેસ રે,
દ્રવ્ય સબ અવિરોધિયાં જિમ, તથા જીવ અસેસ રે. ।। ૧૧ ।। બહુ. (૨) સંગ્રહનય : વિશ્વમાં અનંતા પદાર્થો છે. દરેકનું વ્યક્તિત્વ સ્વતંત્ર
છે. છતાં વિશ્વમાં તે તે પદાર્થનું વ્યક્તિત્વ ગૌણ કરીને, સરખા ધર્મો આગળ કરીને એક-બીજા પદાર્થોને એકરૂપે ઓળખવામાં અને ઓળખાવવામાં આવે છે. આ કાર્ય કરનાર જે વિચારધારા છે તેનું નામ ‘સંગ્રહનય’ છે. ‘સત્કૃતિ કૃતિ સo: ।’ જે મેળવી લે તે સંગ્રહ કહેવાય. સંગ્રહનયના બે ભેદ છે : (૧) ઓઘ સંગ્રહ (૨) વિશેષ સંગ્રહ.
(૧) ઓઘ સંગ્રહ એટલે સામાન્ય સંગ્રહ. સામાન્ય સંગ્રહ ‘સર્વ દ્રવ્યો અવિરોધી છે, એક છે, સર્વમાં સત્પણું સરખું છે’ – એ પ્રમાણે માને છે.
(૨) વિશેષ સંગ્રહ - સર્વ જીવોમાં ચૈતન્ય એકસરખું હોવાથી સર્વ જીવો સમાન છે, અવિરોધી છે – એવું વિશેષ સંગ્રહ માને છે. સર્વ પદાર્થો એકમાં આવી જાય એ સર્વથી ઉત્કૃષ્ટ સંગ્રહ છે. બાકી થોડા થોડા પદાર્થોને એકમાં સમાવી દેતો સંગ્રહ એ અવાંતર સંગ્રહ છે. સર્વથી ઉત્કૃષ્ટ સંગ્રહ એક પ્રકારનો છે. અવાંતર સંગ્રહના ઘણા ભેદો છે.
વ્યવહાર સંગ્રહ વિષય ભેદક, તિમજ દ્વિવિધ પ્રસિદ્ધ રે, દ્રવ્ય જીવાજીવ ભાષઇ, જીવ ભવિયા સિદ્ધ રે. ॥ ૧૨ || બહુ. અંશો શાસ્ત્રોના ૮૮ ૦
(૩) વ્યવહારનય : સંગ્રહનયની સામી બાજુએ વિચાર કરતો નય
વ્યવહારનય છે. સંગ્રહનય જુદા જુદા પદાર્થોને એકઠા કરી વિચાર કરે છે ત્યારે વ્યવહારનય દરેક પદાર્થોને છૂટા પાડીને વિચાર ચલાવે છે. આ નય કહે છે કે બધા પદાર્થોને એકઠા કરવાથી પદાર્થોનું વ્યક્તિત્વ શું છે – એ સમજાતું નથી. ‘સત્ છે’ એ કહેવામાત્રથી જગત એ શું છે - એનો ખ્યાલ આવી શકે નહીં એટલે સત્ દ્રવ્યના બે ભેદ છે : એક જીવસ્વરૂપ અને બીજો અજીવસ્વરૂપ. જીવના પણ બે ભેદ છે : એક સંસારી અને બીજો સિદ્ધ. સંસારી જીવના બે ભેદ છે : એક ત્રસ અને બીજો સ્થાવર. આમ દરેકના ભેદો કરી-કરીને વ્યવહારનય પદાર્થોને છૂટા કરીને સમજાવે છે. સંગ્રહનયના જેમ બે પ્રકાર છે તેમ વ્યવહારનયના પણ બે પ્રકાર છે. સામાન્યસંગ્રહને છૂટો પાડનાર વ્યવહારનય એ સામાન્યસંગ્રહભેદક વ્યવહાર કહેવાય અને વિશેષ સંગ્રહને છૂટો પાડનાર વ્યવહારનય એ વિશેષસંગ્રહભેદક વ્યવહાર કહેવાય. સંગ્રહનય પ્રમાણે વ્યવહારનય પણ સામાન્યસંગ્રહભેદક એક પ્રકારે છે અને વિશેષસંગ્રહભેદક અનેક પ્રકારે છે.
♦ સંગ્રહ અને વ્યવહાર એ બંનેનું કાર્યક્ષેત્ર લગભગ સરખું છે. વિવક્ષા ઉપર તે તે નયની માન્યતાઓનો મુખ્ય આધાર છે.
♦ બે પરમાણુ એકઠા મળીને એક ક્ર્મણુક થાય છે. તે દ્યણુકે બે પરમાણુને સંગ્રહ્યા છે. તેમાંથી દરેક પરમાણુની છૂટી વિચારણા કરીને સમજાવવા એ વ્યવહારનયનું કાર્ય છે. જ્યારે બંને છૂટા પરમાણુઓને ભેળા કરીને ક્ષણુકમાં સમાવી લેવા એ સંગ્રહનયનું કાર્ય છે. બેચાર યલુકો એકઠા થઇને બનેલા સ્કન્ધમાં જુદા જુદા જે યણુકો છે તેને ઓળખાવવા એ વ્યવહારનયનું કાર્ય છે અને એ દ્યણુકોને એક સ્કન્ધ તરીકે ઓળખાવવા એ સંગ્રહનયનું કાર્ય છે. આમ સર્વ અપેક્ષાઓ ઉત્તરોત્તર એક-બીજા નયના કાર્યક્ષેત્રમાં આવે છે. સામાન્ય-વિશેષમાં પણ વચલા સર્વ સામાન્ય-વિશેષો અપેક્ષાધીન હોય છે. વર્તતો ઋજુસૂત્ર ભાસઇ, અર્થ નિજ અનુકૂલ રે, પર્યય કહઇ સૃષિમ, મનુષ્યાદિક શૂલ રે. ॥ ૧૩ || બહુ. અંશો શાસ્ત્રોના ૮૯ ૦
| SR No. | 009150 |
| Book Title | Ansho Shastrona |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Amarguptasuri, Chandraguptasuri |
| Publisher | Anekant Prakashan Jain Religious |
| Publication Year | 2013 |
| Total Pages | 91 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 1 MB |