Agam Satik Part 40 Nandi Sutra Gujarati Anuwad

SR No.: 009031
Original Sutra Author: N/A
Author: Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar
Total Pages: 104
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati, Agam, Canon, & agam_nandisutra
File Size: 1 MB

Page 51

સૂ૮૮
સિદ્ધોમાં જે ભેદો બતાવેલ છે તે પૂર્વોપાધિ અને કાળની અપેક્ષાએ છે. કેવળજ્ઞાનમાં માત્ર સ્વામીની અપેક્ષાએ ભેદ બતાવેલ છે અર્થાત અનંતર સિદ્ધમાં પૂર્વ અવસ્થાની અપેક્ષાએ અને પરંપરસિદ્ધમાં સમયની અપેક્ષાએ ભેદો કહેલ છે.
• સૂત્ર-૮૯ :સંક્ષેપમાં તેના ચાર પ્રકાર છે, દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી અને ભાવથી. (૧) દ્રવ્યથી કેવળજ્ઞાની સઈદ્રવ્યોને જાણે છે અને દેખે છે. (૨) ક્ષેત્રથી કેવળજ્ઞાની સર્વ લોકાલોક ક્ષેત્રને જાણે છે અને દેખે છે.
(૩) કાળથી કેવળજ્ઞાની ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય એ ત્રણે ય કાળને જાણે છે અને દેખે છે.
() ભાવથી કેવળજ્ઞાની સર્વ દ્રવ્યોના સવભાવો . પચયિોને જાણે છે અને દેખે છે.
વિવેચન-૮૯ -
આ સૂત્રનું તાત્પર્ય મૂળ પાઠ અને ભાવાર્થથી જ સ્પષ્ટ છે કે કેવળજ્ઞાની સર્વ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને સ્પષ્ટરૂપે જાણે અને જુએ છે.
જૈનદર્શને પાંચ જ્ઞાન, ત્રણ જ્ઞાન અને ચાર દર્શન આ રીતે ઉપયોગના બાર પ્રકાર બતાવેલ છે. આ બાર પૈકી કોઈ એકમાં થોડા સમય સુધી સ્થિર થઈ તેનો ઉપયોગ મુકવો, તે જ્ઞાનથી કંઈક જાણવું તેને ઉપયોગ કહેવાય છે. કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન સિવાયના ૧૦ ઉપયોગ છદ્મસ્થ જીવોને હોય છે.
મિથ્યાષ્ટિમાં ત્રણ અજ્ઞાન અને ત્રણ દર્શન હોય છે અને છઠાસ્ય સમ્યગુદષ્ટિમાં ચાર જ્ઞાન અને ત્રણ દર્શન હોય શકે છે એમ સાત ઉપયોગ હોય શકે છે. કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન એ બે ઉપયોગ અનાવૃત્ત કહેવાય છે. તેને કર્મક્ષયજન્ય ઉપયોગ પણ કહેવાય છે. શેષ દસ ઉપયોગ ક્ષાયોપથમિક છાસ્થિક આવૃતીનીવૃત સંડ્રાક છે. એમાં હાસ, વિકાસ અને ગુનાધિકતા હોય છે પરંતુ કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનમાં હાસ-વિકાસ અને ન્યૂનાધિકતા ન હોય, તે પ્રગટ થયા પછી અસ્ત થાય નહીં માટે તેને સાદિ અનંત કહેવાય છે.
દરેક જીવનો ઉપયોગ ક્રમભાવી છે અર્થાત એક સમયમાં એક જ ઉપયોગ હોય છે, એક સમયમાં બે ઉપયોગ હોતા નથી, બે ઉપયોગ હોવાનું માનવું મિથ્યા છે. ભગવતી સૂત્રમાં આવો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ મળે છે.
એક સમયમાં એક ઉપયોગ માટે આગમિક સમાધાન :
(૧) કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન એ બન્ને સાદિ અનંત છે. એમાં લેશમાત્ર સંદેહ નથી. આ કથન લબ્ધિની અપેક્ષા છે. ઉપયોગની અપેક્ષાએ નહીં. મતિ, શ્રત અને અવધિજ્ઞાનનો લબ્ધિકાળ ૬૬ સાગરોપમથી કંઈક અધિક છે. જો કે ઉપયોગ અંતર્મુહૂર્તથી અધિક રહેતો નથી.
(૨) નિરાવરણ જ્ઞાન-દર્શનનો યુગપતુ ઉપયોગ ન માનવાથી આવરણ ક્ષય મિથ્યા સિદ્ધ થશે, આ કથન પણ બરાબર નથી. કોઈ કોઈ વિર્ભાગજ્ઞાનની સમ્યકત્વ
૮૪
“નંદી” ચૂલિકાસૂત્ર - સાનુવાદ વિવેચન ઉત્પન્ન થતાં જ મતિ, શ્રુત અને અવધિ એ ત્રણે જ્ઞાન એક સાથે ઉત્પન્ન થાય છે એમ આગમનું કથન છે પરંતુ ઉપયોગ સર્વમાં યુગપતું જ હોય એવો કોઈ નિયમ નથી. જેમ ચાર જ્ઞાનના ધારક ચતુર્દાની કહેવાય છે તો પણ તેનો ઉપયોગ એક સમયમાં એક સાથે ચારો ય જ્ઞાનમાં હોતો નથી, કોઈ પણ એકમાં જ હોય છે. માટે જાણવું અને દેખવું એ બન્ને એક સમયમાં ન હોય પણ ભિન્ન ભિન્ન સમયમાં હોય છે. આ વાત પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર પદ ૩૦ અને ભગવતી સૂગ શતક ૫ માં બતાવેલ છે.
(3) એકાંતર ઉપયોગ માનવાથી ઇતરેતરાવરણતા દોષ બતાવવો તે પણ ઉચિત નથી. કેમકે કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન સદા નિરાવરણ રહે છે. તેને ક્ષાયિક લબ્ધિ પણ કહેવાય છે. જ્ઞાન અથવા દર્શન કોઈ ચોકમાં ચેતનાનું પ્રવાહિત થઈ જવું તેને ઉપયોગ કહેવાય છે. ઉપયોગ એ જીવનો સાધારણ ગણ છે. એ કોઈ કર્મનું ફળ નથી. છાસ્થને જ્ઞાન અને દર્શનમાં ઉપયોગ એક અંતર્મુહૂર્તથી અધિક ન રહે. કેવળીને જ્ઞાન અને દર્શનનો ઉપયોગ એક એક સમયથી બદલાતો રહે છે. આ રીતે તેઓનો ઉપયોગ સાદિ સાત જ છે. તે ક્યારેક જ્ઞાનમાં અને ક્યારેક દર્શનમાં પરિવર્તિત થયા કરે છે, માટે ઈતરેતરાવરણતા દોષ માનવો તે અનુચિત છે. જ્ઞાન અને દર્શન તો અપરિવર્તિત રહે જ છે, તે સાદિ અનંત છે. ભગવતી સૂટમાં આઠ આત્માના અધિકારમાં જ્ઞાન, દર્શન અને ઉપયોગ ત્રણે ય આભા ભિન્ન ભિન્ન કહેલ છે. માટે કેવળ જ્ઞાન કેવળ દર્શન સાદિ સાંત હોવામાં કંઈ પણ દોષ નથી.
(૪) અનાવરણ થતાં જ જ્ઞાન અને દર્શનનો પૂર્ણ વિકાસ થાય છે. તો પછી નિકારણ આવરણ હોય એવો પ્રશ્ન જ થવો ન જોઈએ. કેમકે આવરણનો હેતુ અને આવરણ બનેનો અભાવ થવા પર જ કેવળી બને છે પરંતુ ઉપયોગનો સ્વભાવ જ એવો છે કે તે બન્નેમાંથી એક સમયમાં કોઈ એક તરફ જ પ્રવાહિત થાય છે. બો તરફ પ્રવાહિત થાય નહીં, આ જીવ સ્વભાવ જ છે.
(૫) કેવળી જે સમયે જાણે છે તે સમયે દેખતાં નથી તેથી અસર્વદશિવ અને જે સમયે દેખે છે તે સમયે જાણતા નથી તેથી સર્વજ્ઞત્વ સિદ્ધ થાય છે. આ કથનનો ઉત્તર એ છે કે આગમમાં કેવળીને સર્વજ્ઞ-સર્વદર્શી પણ લબ્ધિની અપેક્ષાથી કહેલ છે, ઉપયોગની અપેક્ષાએ નહીં. માટે એકાંતર ઉપયોગ માનવો નિર્દોષ છે.
(૬) જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય કર્મ યુગપતુ જ ક્ષીણ થાય છે પરંતુ ઉપયોગ યુગપતુ ન જ હોય. કહ્યું પણ છે - ગુમાવે છે ધ મrry બે ઉપયોગ સાથે ન હોય. જેમ છાસ્યને એક સાથે ચાર જ્ઞાન થઈ શકે છે પરંતુ ઉપયોગ કોઈ એક જ્ઞાનમાં હોય છે, ચારે ય જ્ઞાનમાં એક સાથે ઉપયોગ હોય નહીં, તેમ દરેક જીવોમાં જ્ઞાન અને દર્શન બન્ને હોય છે પણ જીવનો ઉપયોગ જ્ઞાન અથવા દર્શન કોઈ એકમાં જ હોય છે. છાસ્યનો તે ઉપયોગ દરેક અંતર્મુહર્તમાં બદલે છે. ત્યારે કેવળીનો ઉપયોગ એકેક સમયે બદલે છે. બન્નેમાં આ જ અંતર છે.
ઉપર્યુક્ત કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનના વિષયમાં વિસ્તૃત ચર્ચા નંદી સૂત્રની ચૂર્ણિ, મલયગિરિ કૃત નંદીવૃત્તિ અને હરિભદ્રકૃત નંદીવૃત્તિમાં મળે છે અને જિનભદ્રગણી