________________
પહ
શદાર્થ–૪૫ લાખ એજનનું મનુષ્ય ક્ષેત્ર છે. તેમાં આ જ્યોતિષીનાં વિમાને હંમેશાં ભમવાના સ્વભાવવાળાં છે. મનુષ્યક્ષેત્રની બહાર વળી સ્થિર તિષીનાં વિમાને (તે ચર તિષીનાં વિમાનેથી) અર્ધ પ્રમાણુવાળાં નિરંતર છે. (જઘન્યાયુવાળા તારાના વિમાનની લંબાઈ પહોળાઈ ૨૫૦ ધનુષ્ય અને ઉંચાઈ ૧૨૫ ધનુષ્યની હોય છે)
વિવેચન-મનુષ્યક્ષેત્રમાં ૧૫ કર્મભૂમિ ૩૦ અકર્મભૂમિ અને પ૬ અંતદ્વીપમાં મનુષ્યનાં જન્મ મરણ થાય છે. પરંતુ સમુદ્ર અને વર્ષધર પર્વતાદિને વિષે પ્રાયઃ જન્મ થતું નથી, પરંતુ મરણ તે સંહરણ થકી અથવા વિદ્યાલબ્ધિથી ત્યાં ગયેલાઓનું થાય છે. મનુષ્યક્ષેત્રને વીંટીને રહેલ સુવર્ણમય માનુષેત્તર પર્વત છે. તે ૧૭૨૧ જન ઉંચે એટલે બેઠેલા સિંહની જેમ અંદરના ભાગમાં ઉંચે અને બહારના ભાગમાં નીચે છે. પૂર્વભવનું વૈર લેવાની બુદ્ધિથી કઈ દેવ દાનવ કે વિદ્યાધર ગર્ભિણી સ્ત્રી કે મનુષ્યને અઢી દ્વીપની બહાર મૂકે, તેપણ મરણ ત્યાં થતું નથી અને થશે પણ નહિ, કારણ કે તે દેવાદિકને અથવા બીજા કેઈ દેવાદિકને એવી બુદ્ધિ થાય કે તેને સંહારીને પાછે મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં લાવીને મૂકે. વળી જંઘાચારણ (તપસ્યાના બળથી ચાલનારા) રૂચક દ્વીપ સુધી અને વિદ્યાચારણ (વિદ્યાના બળથી ચાલનારા) મુનિએ નંદીશ્વર દ્વીપ સુધી યાત્રા માટે જાય છે. પરંતુ તેઓનું મરણ તે મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં જ થાય છે.
