________________
આ નક્ષેત્રોમાં મનુષ્યો વસે છે. પરંતુ તેમાંના (૧) ભરતક્ષેત્ર, (૨) ઐરાવત ક્ષેત્ર અને (૩) મહાવિદેહક્ષેત્રના મનુષ્યોમાં જ અસિ (શસ્ત્રો), મસી (વ્યાપાર-વાણીજ્ય) અને કૃષિ (ખેતી) રૂપી કર્મથી વ્યવહાર ચાલે છે. માટે આ ત્રણ ક્ષેત્રોને કર્મભૂમિ કહેવાય છે. બાકીના છ ક્ષેત્રોમાં આ અસિ, મસી અને કૃષિનો વ્યવહાર નહોવાથી તે અકર્મભૂમિ તરીકે ઓળખાય છે. આમ, જંબૂદ્વીપમાં ત્રણ કર્મભૂમિ છે અને છ અકર્મભૂમિ છે.
ધર્મ પણ કર્મભૂમિમાં હોય. સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક-શ્રાવકા પણ કર્મભૂમિમાં હોય. તીર્થકર ભગવંતો કર્મભૂમિમાં જ વિચરતાં હોય. મોક્ષની પ્રાપ્તિ પણ સામાન્યથી કર્મભૂમિમાંથી થાય. (સંહરણ વગેરેથી અકર્મભૂમિમાંથી પણ થાય.) અકર્મભૂમિમાં આમાંનું કાંઈપણ ન હોય. * અકર્મભૂમિમાં સદા યુગલિકો હોય. બાળક અને બાળકીનું જોડલું સાથે જન્મે. સાથે મોટા થાય. યૌવનવય પામતાં તેમની વચ્ચે પતિ-પત્ની જેવો વ્યવહાર ચાલે. આયુષ્યના છ મહીના બાકી હોય ત્યારે એક બાળક-બાળીકાના યુગલને જન્મ આપે.
તેમણે ત્યાં નોકરી-ધંધા નહિ કરવાના. દસ પ્રકારના કલ્પવૃક્ષો ત્યાં હોય. જે તેમની દરેક ઈચ્છાઓ પૂર્ણ કરે. ખાવા-પીવા-પહેરવા-ઓઢવાની તમામ સામગ્રીઓ કલ્પવૃક્ષો પાસેથી તેમને પ્રાપ્ત થાય. તેથી અસિ-મસી-કૃષિકર્મ કરવાની તેમને જરૂર પડતી નથી. તેમને મમતા-ક્રોધ-માન-માયા-કામવાસના વગેરે ખૂબ જ અલ્પપ્રમાણમાં હોય. શરીરમાં રોગ-ઘડપણ કદી ન આવે. અંતે છીંક કે બગાસા જેવી સામાન્ય પીડા ભોગવતાં મૃત્યુ પામે. મરીને દેવલોકમાં જ ઉત્પન્ન થાય.
જબૂદ્વીપમાં જણાવેલા પર્વતો તથા ક્ષેત્રો, તે જ નામથી ડબલ-ડબલ સંખ્યામાં ધાતકીખંડ તથા પુષ્કરવરદ્વીપ (અડધા) માં આવેલાં છે. તેથી ધાતકીખંડ અને પુષ્કરવરદ્વીપ (અડધો); દરેકમાં છ-છ કર્મભૂમિ અને બાર-બાર અકર્મભૂમિ આવેલી છે. તેથી બધું મળીને નીચે જણાવ્યા પ્રમાણે પંદર કર્મભૂમિ અને ત્રીસ અકર્મભૂમિ થાય.
ક્ષેત્રો જંબુદ્વીપમાં ધાતકીખંડમાં પુષ્કરવાલીપ અહીદીપમાં કુલ
કુલ ૫
૧. ભરતક્ષેત્ર ર. ઐરાવતક્ષેત્ર ૩. મહાવિદેહ ક્ષેત્ર
| કુલ કર્મભૂમિ
કુલ ૫ | કુલ પ !
૧ ૩
• કુલ ૧૫
