________________
કર્મોનું ત્રીજું પ્રવેશદ્વાર ઃ કષાય
હવે ત્રીજું કારણ જોઈએ. એ છે જીવાત્મામાં જાગતા કેટલાક અતંદુરસ્ત ખળભળાટો. જેને શાસ્ત્રીય ભાષામાં કષાય કહેવાય છે.
r
તપ-ત્યાગની ભવ્યત્મ સાધનાથી જે જીવાત્માઓ સજ્જ બન્યા નથી, તે તમામ જીવાત્માઓમાં કેટલાક અતંદુરસ્ત ખળભળાટો સતત ઉત્પન્ન થતા જ રહે છે. કેટલીકવાર આ કષાય રૂપી સંઘર્ષો ઉગ્ર સ્વરૂપમાં દેખાઈ જાય છે, બાકી સામાન્ય રીતે મંદ સ્વરૂપે તો હંમેશ હોય છે.
જેણે સંસારનો ત્યાગ કર્યો છે તેવા સંતો કે જેઓ હજી તપ-ત્યાગની પ્રાથમિક કે માધ્યમિક કક્ષામાંથી પસાર થઈ રહ્યા છે, તેમનામાંય આવા કષાય રૂપી સંઘર્ષો સતત ચાલતા હોય છે.
ભગવાન જિને આ કષાય રૂપી સંઘર્ષના ચાર પ્રકાર બતાવ્યા છે : ૧. ક્રોધનો ધમધમાટ, ૨. અહંકાર (માન)ના ફૂંફાડા. ૩. દંભ (માયા)ના પ્રપંચો; અને (૪) સત્તા, સંપત્તિ, સુન્દરી, શરીર વગેરે ઉપરની આસક્તિ (લોભ).
આ ચારેય ખળભળાટો ભયંકરમાં ભયંકર ડાકુમાં હોય છે, બહુ સુખી શ્રીમંતોમાં હોય છે, અત્યન્ત બુદ્ધિમાન ગણાતા માનવોમાં હોય છે, સત્તાના સ્વામીઓમાં હોય છે, એક નાનકડી કીડીમાં ય હોય છે અને સંતોની દુનિયામાં પણ અમુક કક્ષા સુધી હોય છે !
(૧) ક્રોધ
સંતોમાં ય અણગમતું થતાં ક્રોધની પાતળી લાગણી, વિદ્વત્તાનું કે તપ-ત્યાગનું સાધારણ અભિમાન, અત્યંત ઉન્નત આધ્યાત્મિક અવસ્થા ન પામ્યા છતાં તેવું બતાડવાની લાગણી (માયા) કે શરીર, ભક્તો વગેરેનો મમત્વ ભાવ (લોભ હોય છે.
જે સંતો બહુ ઊંચી કહી શકાય એવી આધ્યાત્મિક સ્થિતિને પામ્યા હોય તેમનામાં જ આ ખળભળાટોનો અંશ પણ જોવા ન મળે. આ કષાયોનો મંદ સંઘર્ષ પણ ક્યારેક બહુ જ ખતરનાક નીવડતો હોય છે. એમાં જ્યારે ઉગ્રતા આવી જાય છે ત્યારે ઘણી ઉન્નત સ્થિતિ પામેલા સંતને પણ તે એક ક્ષણ નીચે પટકી દે છે.
પરમાત્મા મુનિસુવ્રત સ્વામીજીના એ શિષ્યઃ સ્કદંકસૂરિજી, જબરા જ્ઞાની અને
કર્મનું કમ્પ્યુટર
૪. -
