________________
પ્રસ્તાવના
ચાર્વાક સિવાય બધાં દર્શનો આસ્તિક છે. જૈનદર્શન તત્ત્વજ્ઞાન રૂપ છે, અને બીજાં દરેક દર્શનો એક એક વિજ્ઞાનરૂપ છે.
બૌદ્ધ દર્શન
૭
૧. ૫ સંસારી સ્કંધો=૧લું દુઃખ તત્ત્વ. (૨) વેદના
(૧) વિજ્ઞાન
(૩) સંજ્ઞા
(૪) સંસ્કાર
૨. ૫ દૂષણો=૨જું સમુદય તત્ત્વ
(૧) રાગ
(૨) દ્વેષ
(૫) કષાય
(૩) મોહ (૪) ઈર્ષ્યા ૩. પાંચ સ્કંધોના ક્ષણવિનાશીપણાની ભાવના=વાસના, ૩ હું માર્ગ તત્ત્વ. ૪. નિર્વિકલ્પ દશા. ૪થું મોક્ષ તત્ત્વ.
બૌદ્ધદર્શન-“મોક્ષ શૂન્યરૂપ છે. દરેક વસ્તુ ક્ષણવિનાશી છે. આત્મા, પરમાણુ દિશા, કાળ, ઈશ્વર વગેરે નથી” એમ માને છે.
પાંચ સ્કંધો ક્ષણવિનાશી છે. આ ચાર આર્ય સત્યો કહેવાય છે. ૫ ઇન્દ્રિયો, ૫ વિષયો, મન, અને ૧ ધર્મ એ ૧૨ આયતનને પણ તત્ત્વ માને છે.
(૫) રૂપ
બૌદ્ધ દર્શનનું વલણ માત્ર વૈરાગ્ય ત૨ફ મુખ્યપણે જણાય છે. છતાં મધ્યમ માર્ગના ઉપદેશને લીધે એ ધર્મ તરફ સરળતા, સગવડો અને કઠોરતા વગરની તપશ્ચર્યાને લીધે જૈનસમાજ વધારે ખેંચાયો હતો. જૈનોની બાર ભાવનાઓમાં આ તત્ત્વોનો લગભગ સમાવેશ થઈ જાય છે.
૧. જૈનદર્શન
૧. નામો—આ દર્શનનાં આર્હત દર્શન, જૈનદર્શન, સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાન્ત, અનેકાન્તદર્શન વગેરે અનેક નામો છે.
૨. પ્રણેતા—આ દર્શનના પ્રણેતા રાગ-દ્વેષ રહિત સર્વજ્ઞ-કેવળી તીર્થંકરો જ હોઈ શકે છે.
૩. જગત્ સ્વરૂપ નિરૂપણ—
આ દર્શનના જગના સ્વરૂપનું અનેક જુદાં જુદાં દૃષ્ટિબિંદુઓથી નિરૂપણ કરે છે.
૧. પદાર્થ વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિથી, ધાર્મિક જીવનની દૃષ્ટિથી, વિકાસવાદની
