________________
શ્રી નવતત્ત્વ પ્રકરણ નામનું એક મહત્ત્વનું તત્ત્વ છે, કે જેની સાથે આખું જગત્ સંકળાયેલું છે, એટલું જ નહીં, પણ ખરી રીતે બ્રહ્મ પોતે જ આપણને આ જગત્ સ્વરૂપે ભાસે છે, વાસ્તવિક રીતે બ્રહ્મ સિવાય કાંઈ જ નથી. જે કાંઈ ભાસે છે, તે સ્વપ્નની સૃષ્ટિની જેમ કેવળ જૂઠો ભાસમાત્ર છે. એ ભાસ ઊડી જાય, અને આત્મા અને જગત્ બધુંય કેવળ બ્રહ્મ રૂપે ભાસે એટલે બસ. એ જ મોક્ષ. બ્રહ્મ નિત્ય જ છે.” આ દર્શનનાં બીજાં નામો-ઉત્તર મીમાંસા અને અદ્વૈતવાદ કહેવાય છે. આ દર્શનનું વલણ જગના તમામ પદાર્થોના એકીકરણ તરફ છે.
૨. વૈશેષિક દર્શન આ દર્શન કહે છે કે-“બધું બ્રહ્મમય જ છે, અને આ જે કાંઈ દેખાય છે તે કાંઈ જ નથી, એ તે વળી ગળે ઊતરતું હશે? આ બધું જે કાંઈ દેખાય છે, તે ૬-૭-તત્ત્વમાં વહેંચાયેલ છે. દ્રવ્ય, ગુણ, ક્રિયા, સામાન્ય, વિશેષ, સમવાય, એ છે અથવા અભાવ સાથે સાત તત્ત્વોમાં વહેંચાયેલ છે. આમ નજરે દેખાતી વસ્તુઓ-તેના ભેદ-પ્રભેદ, તથા ચિત્ર-વિચિત્રતા અને અનેક જાતના પ્રત્યક્ષ અનુભવો એ સઘળું કાંઈ જ નથી, એમ કહેવાય? માણસ ખાય છે, પીએ છે, વળી ભૂખ લાગે છે. એ બધું શું કાંઈ જ નહીં? ના. એમ નહીં પણ બધુંય છે.”
આ દર્શનના પ્રવર્તકનું નામ કણાદત્રષિ કહેવાય છે. તેનું બીજું નામ ઉલુક દર્શન પણ છે. અને તેના છ પદાર્થોને હિસાબે ષડુલુક્ય નામ છે. તથા પાશુપત દર્શન પણ કહેવાય છે. આ દર્શન ઈશ્વરને જગકર્તા માને છે. આ દર્શનનું વલણ જગતનું પૃથક્કરણ કરવા તરફ છે.
૩. ન્યાય દર્શન ૧. પ્રમાણ (પ્રમાણ રૂપ જ્ઞાનનું કારણ). ૨. પ્રમેય (પ્રમાણથી જાણવા યોગ્ય) ૩. સંશય (સંદેહ-અનિશ્ચિત જ્ઞાન) ૪. પ્રયોજન (સાબિત કરવા યોગ્ય) ૫. દાંત (બન્નેયને કબૂલ દાખલો) ૬. સિદ્ધાન્ત (બન્નેયને કબૂલ નિર્ણય) ૭. અવયવ (પરાર્થ અનુમાનનાં અંગો) ૮. તર્ક (નિર્ણય માટે ચિંતન) ૯. નિર્ણય (નિશ્ચય)
