Navtattva Prakarana Sarth

SR No.: 008916
Original Sutra Author: N/A
Publisher: Yashovijayji Jain Sanskrit Pathshala Mahesana
Publication Year: 2006
Total Pages: 178
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati, Philosophy, & Religion
File Size: 10 MB

Page 47

૪૬
શ્રી નવતત્ત્વ પ્રકરણ પ્રકારના શ્વાસોચ્છવાસ હોય છે. આ શ્વાસોચ્છવાસ ચાલુ હોય છે, ત્યારે “જીવ છે, જીવે છે.” એમ જણાય છે. માટે એ જીવના બાહ્ય લક્ષણ રૂપ દ્રવ્ય પ્રાણ છે.
૨. મધુપ્ર-આયુષ્ય કર્મનાં પુદ્ગલો તે દ્રવ્ય આયુષ્ય અને તે પુદ્ગલો વડે જીવ જેટલા કાળ સુધી નિયત (અમુક) ભવમાં ટકી શકે તેટલા કાળનું નામ વન બાયુષ્ય છે. જીવન જીવવામાં એ આયુષ્ય કર્મનાં પગલો જ (આયુષ્યનો ઉદય જ) મૂળ-મુખ્ય કારણરૂપ છે. આયુષ્યનાં પુદ્ગલો સમાપ્ત થયે આહારાદિ અનેક સાધનો વડે પણ જીવન જીવી શકતો નથી. એ બે પ્રકારના આયુષ્યમાં જીવને દ્રવ્ય આયુષ્ય તો અવશ્ય પૂર્ણ કરવું જ પડે છે અને કાળ આયુષ્ય તો પૂર્ણ કરે અથવા ન કરે. કારણ કે, એ દ્રવ્ય આયુષ્ય જો મનપવર્તનીય (એટલે કોઈ પણ ઉપાયે દ્રવ્ય આયુષ્ય શીઘ ક્ષય ન પામે એવું) હોય, તો સંપૂર્ણ કાળે મરણ પામે અને જો બાવની (શસ્ત્રાદિકના આઘાત વગેરેથી દ્રવ્ય આયુષ્ય શીઘ ક્ષય પામવાના સ્વભાવવાળું) હોય, તો અપૂર્ણ કાળે પણ મરણ પામે, પરંતુ દ્રવ્યાયુષ્ય તો સંપૂર્ણ કરીને જ મરણ પામે છે.
કયા જીવને કેટલા પ્રાણ હોય? | સર્વ ઇન્દ્રિય જીવોને સ્પર્શનેન્દ્રિય, કાયબળ, શ્વાસોચ્છવાસ અને આયુષ્ય એ ૪પ્રાણ હોય છે. દક્તિયજીવોને રસનેન્દ્રિય તથા વચનબળ અધિક હોવાથી ૬ પ્રાણ હોય છે. ત્રીયિ ને ધ્રાણેન્દ્રિય અધિક હોવાથી ૭ પ્રાણ હોય છે, વન્દ્રિય ને ચક્ષુરિન્દ્રિય અધિક હોવાથી ૮ પ્રાણ, સંપત્રિય ને શ્રોત્રેન્દ્રિય અધિક હોવાથી પ્રાણ અને સંજ્ઞીપન્દ્રિયને મન:પ્રાણ અધિક હોવાથી ૧૦પ્રાણ હોય છે.
અપર્યાપ્ત જીવોને (લબ્ધિ અપર્યાપ્ત જીવોને) ઉત્કૃષ્ટથી ૭ પ્રાણ હોય છે, અને જઘન્યથી ૩ પ્રાણ હોય છે. ત્યાં અપર્યાપ્તા એકેન્દ્રિયને ૩ પ્રાણ અને અપર્યાપ્ત પંચેન્દ્રિયને ૭ પ્રાણ હોય છે. શેષ જીવોને યથાસંભવ વિચારવા. કારણ કે, અપર્યાપ્તપણામાં શ્વાસોચ્છવાસ, વચનબળ અને મનબળ એ ત્રણ પ્રાણ હોય નહિ, માટે સમ્મસ્કિમ મનુષ્યને પણ ૭ પ્રાણ હોય છે, કારણ કે સમૂચ્છિમ મનુષ્ય તો નિશ્ચયથી અપર્યાપ્ત જ હોય છે, અને કેટલાક ગ્રંથોમાં ૭-૮-૯ પ્રાણ કહ્યા છે, તે અપેક્ષા ભેદથી સંભવે છે.
૧. દ્રવ્ય લોકપ્રકાશમાં ૭-૮ તથા પ્રાચીન બાલાવબોધ અને બૃહત્સંગ્રહણી વૃત્તિમાં સંમૂચ્છિક મનુષ્યને ૯ પ્રાણ ઘટાવ્યા છે, પરંતુ તેમાં અપેક્ષાભેદ છે. કારણ કે, કર્મગ્રંથોના અભિપ્રાય પ્રમાણે લબ્ધિ અપર્યાપ્ત પ્રત્યયિક કર્મબંધનમાં શ્વાસોચ્છવાસ કર્મ પણ બંધાતું નથી તો વચન પ્રાણ, મન:પ્રાણની તો વાત જ શી ? છતાં જીવવિચારની અવચૂરીમાં પણ ૭-૮ પ્રાણ કહ્યા છે, માટે કોઈ અપેક્ષાભેદ હશે, એમ સંભવે છે. વળી કોઈ ગ્રંથમાં સંમૂચ્છિમ મનુષ્યને પ પર્યાપ્તિ કહેલી પણ સાંભળી છે.