Daishika Shastra

SR No.: 008893
Original Sutra Author: N/A
Author: Badrishah Tuldhariya
Publisher: Bharatiya Itihas Sankalan Samiti
Publication Year: 2006
Total Pages: 162
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati & History
File Size: 9 MB

Page 90

૮૦
ચતુર્થ અધ્યાય
જે કદ્ર રાજ્યમાં મુખ્ય અને આધીન રાજ્યમાં પરસ્પર ભોક્તા ભોગ્ય ભાવ હોય છે, મુખ્ય રાજયના હાથમાં જ બધા અધિકાર હોય છે, આધીન રાજ્યને નામમાત્ર અધિકાર આપવામાં આવે છે તેને અધમ દ્વન્દ્ર રાજ્ય કહે છે. આ રાજ્યમાં મુખ્ય રાજયને પ્રરાજ્ય અને આધીન રાજયને ઉપરાજ્ય કહે છે. પ્રરાજ્ય પ્રાપ્તિ માટે રાજ્યાભિષેક દ્વારા પોતાની શક્તિ દર્શાવવી પડતી હતી.
દ્વન્દ્ર રાજ્યોમાં પણ મૂળ તત્ત્વો દૈવસંપદા અને વિરાટ જ છે. જ્યારે મુખ્ય રાજ્યમાં દૈવી સંપદા અને આધીન રાજ્યમાં વિરાટનો શેષાંશ વધારે હોય છે ત્યારે દ્વન્દ્ર રાજય ઉત્તમરૂપમાં હોય છે. જ્યારે મુખ્ય રાજયમાં દેવી સંપદાની અને આધીન રાજયમાં વિરાટના શેષાંશની ન્યૂનતા હોય છે ત્યારે જ રાજય મધ્યમ રૂપમાં હોય છે.
જ્યારે મુખ્ય રાજયમાં આસુરી સંપદાનું આધિક્ય અને આધીન રાજયમાં વિરાટના અવશેષનો સર્વનાશ થયેલો હોય છે ત્યારે દ્વન્દ્ર રાજય અધમરૂપે હોય છે.
કન્દ રાજય બહુધા બે સ્વરાજયોના સંયોગથી અથવા એક પરરાજ્ય અને એક સ્વરાજયના સંયોગથી અથવા બે પરરાજ્યોના સંયોગથી બને છે જેમાં એક મુખ્ય અને એક આધીન રાજ્ય હોય છે, પરંતુ ક્યારેક ક્યારેક મુખ્ય રાજ્યો અનેક પણ થઈ જતાં હોય છે. જે વન્દ્ર રાજયમાં મુખ્ય રાજ્યો અનેક હોય છે તેને સન્નિપાત રાજય કહેવાય છે. સન્નિપાત રાજ્ય ચિરસ્થાયી હોતું નથી.
આપણા દૈશિકશાસ્ત્ર અનુસારનાં રાજયોનું વર્ણન પૂર્ણ થયું છે. સરખામણી માટે કેટલાક પાશ્ચાત્ય મત અનુસારનાં રાજયોનું વર્ણન પણ આવશ્યક હતું, પરંતુ અનેક કારણોસર તે થઈ શકે એમ નથી. એટલું કહી શકાય કે પાશ્ચાત્ય દૈશિકશાસ્ત્રનો મૂળાધાર એરિસ્ટોટલનું પોલિટિક્સ છે. તે પ્રમાણે રાજય છ પ્રકારનાં હોય છે.
(૧) મોનાર્ક (૨) એરિસ્ટોક્રસી (૩) સ્ટેટ (૪) ટિરેની (૫) ઓલિગાર્ડી (૬) ડેમોક્રસી
૧. જે રાજ્યમાં સાર્વજનિક હિતાર્થે એક વ્યક્તિ શાસન કરે છે તે મોનાર્કી કહેવાય છે.
૨. જે રાજયમાં અનેક પણ અલ્પસંખ્યક સુયોગ્ય સજ્જનો શાસન કરે તે એરિસ્ટોક્રસી કહેવાય છે.
૩. જે રાજયમાં સાર્વજનિક હિત માટે લગભગ સમસ્ત પ્રજા શાસન કરે છે તે સ્ટેટ કહેવાય છે.
૪. જે રાજયમાં શાસકનું હિત મુખ્ય હોય છે તે ટિરેની કહેવાય છે. ૫. જે રાજ્યમાં ધનવાનોનું હિત મુખ્ય હોય છે તે ઓલિગાર્ની કહેવાય છે. ૬. જે રાજ્યમાં નિધનોનું હિત મુખ્ય હોય છે તે ડેમોક્રેસી કહેવાય છે.