________________
४४
તૃતીય અધ્યાય
ઉદયાસ્ત સાથે બીજી બધી જ જાતીય શક્તિઓનો આવિર્ભાવ અને તિરોભાવ થાય છે. પ્રચંડ દૈશિકધર્મથી માંડીને પ્રશાંત કાવ્યકલાપ સુધી બધું જ તે ચિતિનું રૂપાંતર હોય છે. જયારે કોઈ જાતિની ચિતિનો લોપ થાય છે ત્યારે તેનો આદર્શ આહાર, નિદ્રા, મૈથુન સિવાય કોઈ રહેતો નથી. તેમની સાધના કરવામાં જ તેની અધિકાંશ શક્તિઓ ક્ષીણ થઈ જાય છે.
૨. તામસી પ્રવૃત્તિ
મનુષ્યની જેવી પ્રવૃત્તિ હોય છે એવી જ તેની કર્મપ્રેરણા હોય છે અને એવો જ તેનો કર્મસંગ્રહ હોય છે. અર્થાત્ જ્ઞાન, શેય, પરિજ્ઞાતા, કર્મ, કર્તા, કારણ એ બધાં જ તામસી થઈ જાય છે. આવો તામસી મનુષ્ય અનેક દુર્ગુણોથી લિપ્ત થઈ જાય છે. ઉદરભરણ અને વ્યર્થ સમય વેડફવા સિવાય બીજું કંઈ જ કરવાની તેની વૃત્તિ થતી નથી.
૩. તામસી સંનિકર્ષ
જેવું વાતાવરણ હોય, જેવો પરિવેશ હોય, જેવી સંગત હોય, જેવા લોકો આસપાસ હોય તેવો જ મનુષ્ય બની જાય છે. જેવો મનુષ્ય એવો જ તેનો આદર્શ. તેથી તામસી સંનિકર્ષવાળો મનુષ્ય ઉદાત્ત લક્ષ્ય કે ઉદાત્ત આદર્શ ધરાવનારો હોઈ જ શકે નહીં.
૪. ચિંતા અને વ્યાધિ
મનુષ્ય વ્યાધિગ્રસ્ત હોય અથવા એને ચિંતા વળગેલી હોય તો એ હંમેશાં અપ્રસન્ન રહે છે. આવા અપ્રસન્ન ચિત્તમાં તૃષ્ણા અને મનોરથ સિવાય અન્ય કોઈ આદર્શ રહી શકે નહીં.
જે પ્રમાણે આર્થિક પરતંત્રતા ત્રણ પ્રકારની હોય છે તે જ પ્રમાણે આર્થિક સ્વતંત્રતા પણ ત્રણ પ્રકારની હોય છે.
(૧) ભાવિક સ્વતંત્રતા (૨) નૈસંગિક સ્વતંત્રતા અને (૩) નૈમિત્તિક સ્વતંત્રતા (૧) ભાવિક સ્વતંત્રતા
અર્થનો અભાવ ન હોવો, પોતાની આજીવિકા પોતાના જ હાથમાં હોવી અને અલ્પપ્રયાસથી જીવનયાત્રા ચાલવી એને ભાવિક સ્વતંત્રતા કહે છે. આવી સ્વતંત્રતા હોય તો મનુષ્યના પ્રાકૃતિક હિતને વિરોધી એવું ચિતારૂપી વિઘ્ન દૂર થાય છે.
૨. નૈસંગિક સ્વતંત્રતા
મનુષ્યને અર્થ અને વિષયોપભોગમાં સંગ ઉત્પન્ન ન થવો એને નૈસંગિક સ્વતંત્રતા કહે છે. આને કારણે પ્રાકૃતિક હિતનું વિરોધી રાગરૂપી વિઘ્ન દૂર થાય છે. ત્યાગને કારણે
