________________
દૈશિક શાસ્ર
તૃતીય અધ્યાય સ્વતંત્રતા
૧. સ્વતંત્રતાનો અર્થ
૨૯
પૂર્વ અધ્યાય અનુસાર દૈશિકધર્મ કોઈ સામાન્ય વાત નથી. આ ઘણું મહાન કાર્ય છે જેના દ્વારા આધ્યાત્મિક, આમુષ્મિક અને ઐહિક એમ બધા અર્થો સિદ્ધ થાય છે. પરંતુ કોઈ મોટું કાર્ય સ્વતંત્રતા વિના થઈ શકતું નથી. જે કોટિનું કાર્ય હોય તે કોટિની સ્વતંત્રતા પણ હોવી જોઈએ. મનુષ્ય જેટલો સ્વતંત્ર હોય તેટલું તેનામાં પૌરુષ અને યોગ્યતા હોય છે, અને જેટલો તે પરતંત્ર હોય તેટલો તે પુરુષાર્થહીન અને અયોગ્ય હોય છે. સાંખ્યાચાર્યોના મતાનુસાર બધા પુરુષો મોટાં કાર્યો કરી શકતા નથી. ન્યાયાચાર્યોના મત અનુસાર કર્તા સ્વતંત્ર હોવો જોઈએ ; યવનાચાર્ય એરિસ્ટોટલના મત પ્રમાણે પરતંત્ર મનુષ્ય દૈશિક બુદ્ધિશૂન્ય હોય છે, તે બીજા કોઈની સહાય વગર પોતે કોઈ સારું કાર્ય કરી શકતો નથી. જર્મન આચાર્ય નિત્શેની કલ્પના અનુસાર પણ વિશ્વના ભાવિ સંચાલકો, જેમને તે અતિમાનવ કહે છે, સ્વતંત્ર જીવો હશે. કર્મવાદની દૃષ્ટિથી પણ સ્વતંત્રતા વિના કોઈ મોટું કાર્ય થઈ શકતું નથી.
આનંદવાદ પ્રમાણે પણ સ્વતંત્રતા વિના ક્યારેય કોઈને આનંદ હોતો નથી. સ્વતંત્રતામાં જેવી વધ ઘટ થતી રહે છે તેવી જ વધ ઘટ આનંદમાં પણ થતી રહે છે. અર્થાત્ આનંદ અને સ્વતંત્રતા એક જ પદાર્થ છે. જ્યાં પૂર્ણ સ્વતંત્રતા ત્યાં પૂર્ણ આનંદ અને જ્યાં પૂર્ણ પરતંત્રતા ત્યાં પૂર્ણ દુઃખ. વેદાંતાચાર્યોના મત અનુસાર માયાથી સ્વતંત્ર થવું તે જ સચ્ચિદાનંદભાવ કહેવાય છે. યોગાચાર્યોના સિદ્ધાંત અનુસાર પણ પુરુષનું પ્રકૃતિથી મુક્ત થઈ જવું તે કૈવલ્યપદ કહેવાય છે.
