________________
૪
પ્રથમ અધ્યાય
પ્રાણ સમષ્ટિગત ન હોય તો જે દશા અંગોની થાય છે, વૃક્ષમાં રસ સમષ્ટિગત ન થાય તો જે દશા પાંદડાંની થાય છે તેવી દશા સમાજમાં સુસાધ્ય આજીવિકા વગેરે સમષ્ટિગત ન થાય તો વ્યક્તિની થાય છે. કારણ કે મનુષ્ય સામાજિક જીવ હોવાથી મનુષ્યનો તેના સમાજની સાથે એવો જ સંબંધ હોય છે, જેવો અંગોનો શરીરની સાથે અને પાંદડાંનો પોતાના વૃક્ષની સાથે હોય છે. આથી જ ગાયત્રી વગેરે વેદમંત્રોમાં જ્યાં સવિતા વગેરે દેવતાઓ પાસેથી કંઇ અભીષ્ટ પદાર્થ માગવામાં આવ્યો ત્યાં તે સમષ્ટિ માટે જ માગવામાં આવ્યો.
આ પ્રકરણમાં વિચારણીય વાતો આ છે :
(૧) મનુષ્યની બધી જ પ્રવૃત્તિ માત્ર સુખ માટે જ છે.
(૨) સુખ બે પ્રકારનું હોય છે, (૧) પાશવ (૨) માનવ.
(૩) આહાર, નિદ્રા, મૈથુન દ્વારા જે અનુકૂળ સંવેદના થાય છે તે પાશવ સુખ કહેવાય છે.
(૪) સ્વલક્ષ્યસિદ્ધિ દ્વારા જે અનુકૂળ સંવેદના થાય છે તેને માનવ સુખ કહેવાય છે.
(૫) માનવ સુખ પણ ત્રણ પ્રકારનું હોય છે.
(૧) સાત્ત્વિક (૨) રાજસ (૩) તામસ
(૬) જે સુખ બુદ્ધિની પ્રસન્નતાથી પ્રાપ્ત થાય છે તે સાત્ત્વિક કહેવાય છે.
જે સુખ ઇંદ્રિયો અને તેમના વિષયસંયોગથી પ્રાપ્ત થાય છે તે રાજસ કહેવાય છે.
જે સુખ પ્રમાદથી પ્રાપ્ત થાય છે તે તામસ કહેવાય છે.
(૭) માનવ સુખ માટે ચાર બાબતો આવશ્યક હોય છે.
(૧) સુસાધ્ય આજીવિકા (૨) શાંતિ (૩) સ્વતંત્રતા (૪) પૌરુષ.
(૮) પાશવ સુખ માટે પણ ઉપરોક્ત ચાર બાબતો આવશ્યક છે.
(૯) જ્યાં સુધી ઉપરોક્ત ચાર બાબતો સમાજમાં સમષ્ટિગત થતી નથી ત્યાં સુધી તે વ્યક્તિને પણ પ્રાપ્ત થતી નથી, અને જો સંજોગવશાત્ થાય તો પણ સાર્થક અને ચિરસ્થાયી હોતી નથી.
