________________
પ્રતિપત્તિ—૩ : તિર્યંચ ઉદ્દેશક-૧
ઋમિત્ત નીટત્ત વૃશ્વિક જામિત્વાતિ । જાતિ એટલે તિર્યંચ જાતિ, તેના કુળ એટલે કૃમિ, કીટ, વૃશ્ચિક આદિ. તેના ઉત્પત્તિસ્થાનોનું ગ્રહણ યોનિ શબ્દથી થાય છે. એક જ યોનિમાં અનેક કુળ હોય છે. જેમ કે છાણ રૂપ યોનિમાં કૃમિકુલ, કીટકુલ, વૃશ્વિકકુલ વગેરે અનેક કુલ હોય છે. અથવા નાતિતમિત્યેવ पदं, जातिकुलयोन्योश्च परस्परं विशेषः एकस्यामेव योनावनेकजातिकुल सम्भवात् । तद्यथा- ए कस्यामेव छागणयोनौ कृमिजातिकुलं, कीटजातिकुलं, वृश्चिकजातिकुलमित्यादि । अतिमुखने खेड પદ રૂપે ગ્રહણ કરવામાં આવે, તો જાતિકુલ અને યોનિ આ બેમાં પરસ્પર વિશેષતા ઘશે, જેમ કે એક જ યોનિમાં અનેક જાતિકુલોનો સંભવ છે. છાણ રૂપ યોનિમાં કૃમિ જાતિકુલ, કીટ જાતિકુલ વૃશ્વિક જાતિકુલ વગેરે. આ રીતે એક જ યોનિમાં અવાન્તર જાતિ ભેદના સદ્ભાવથી ખેચર પંચેન્દ્રિય નિયોમાં બાર લાખ જાતિકુલકોટિ છે. ભુજપરિસર્પમાં નવ લાખ, ઉરપરિસર્પમાં દશ લાખ, સ્થલચરમાં દશ લાખ અને જલચરમાં સાડા બાર લાખ જાતિકુલકોટિ છે.
સૂત્રકારે પ્રસ્તુત પ્રસંગમાં ત્રણ વિક્લેન્દ્રિય જીવોના અન્ય દ્વારોનું કથન કર્યું નથી પરંતુ તેની ફુલકોટિનું નિરૂપણ કર્યું છે. ચૌરેન્દ્રિયની નવ લાખ, તેન્દ્રિયની આઠ લાખ અને બેઇન્દ્રિયની સાત લાખ કુલકોટ છે. તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયમાં યોનિસંગ્રહ આદિ ૧૧ દ્વાર ઃ
ક્રમ
દ્વાર
સ્થલચર
૧
યોનિસંગ્રહ
૨
૩
૪
૫
૭
८
લેશ્યા દૃષ્ટિ
૧૧
જ્ઞાનાસાન
૩ અજ્ઞાન
યોગ
ઉપયોગ
ઉપપાત
સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટ
૯
૧૦ ચ્યવન
સમુપાત
જાતિ ફુલકોટિ
જલચર
અંડજ, પોતજ | જરાયુજ સંમૂર્છિમ
સંમૂર્છિમ
૩
૩ જ્ઞાન
૩ અજ્ઞાન
૩
૨
૫
ચારે ગતિમાં, | આઠ દેવ સુધી
S
૩
૩
૩ જ્ઞાન
૩ જ્ઞાન
૩ અજ્ઞાન
૩ અજ્ઞાન
૩ અજ્ઞાન
૩ અજ્ઞાન
૩
૩
૩
૩
ર
ર
૨
૨
યુગલિકો અને આઠમા દેવલોકથી ઉપરના દેવોને છોડીને સર્વ જીવોની ઉત્પત્તિ થાય. ક્રોડપૂર્વ વર્ષ ત્રણપલ્યોપમ ક્રોડપૂર્વ વર્ષ
ક્રોડપૂર્વ વર્ષ
પલ્યોપમનો અસંખ્યાતમો
|
S
૩
૩જ્ઞાન
૫
ચારે ગતિમાં, આઠ દેવ સુધી ચાર નરક સુધી
સાત નરક સુધી
સાડાબારલાખ દશ લાખ
ઉપરિસર્પ | ભુજપરિસર્પ
અંડજ, પોતજ અંડજ, પોતજ સંમૂર્છિમ
સંમૂર્છિમ
૩
૩જ્ઞાન
૫
ચારે ગતિમાં, આઠ દેવ સુધી પાંચ નરક સુધી
દશ લાખ
|
૧
૫
ચારે ગતિમાં, આઠ દેવ સુધી
બે નરક સુધી
નવ લાખ
|
ખેચર
અંડજ, પોતજ
સંમૂમિ
ભાગ
૫
ચારે ગતિમાં,
આઠ દેવ સુધી
ત્રણ નરક સુધી
બાર લાખ
