________________
પરંતુ ગાંધીજીનું આ સ્વપ્ન હજી સાકાર થયું નથી. જે ગાંધીજી આજે જીવંત હેત તે આનું સૌથી વધુ દુઃખ એમને થયું હતું. એમની ભાવના હતી કે આ દેશ સ્વર્ગ બને. સામાન્ય જેવું આદર્શ રાજ્ય બને કે જ્યાં કઈ શરાબી, દુરાચારી કે વેશ્યા ન મળે. આવી એમની કલ્પનાને સાકાર કરવા માટે તે એમણે પોતાના પ્રાણની આહુતિ આપી. પરંતુ આપણે દેશની દિશા એનાથી તદ્દન ઊલટી થઈ ગઈ છે. આજે દશા એવી આવી છે કે દુનિયા આપણને ઉપદેશ આપે છે અને તે આપણે સાંભળ પડે છે. એક એવે સમય હતો કે હ્યુ-એન-સાંગ યાત્રી બનીને આ દેશનું પરિભ્રમણ કરવા આવ્યા ત્યારે એણે કહ્યું કે જે કાંઈ શીખવું હોય તે ભારતની યાત્રા કરો. એણે લખ્યું છે કે ભારતની સંસ્કૃતિ જોઈને હું ચકિત થઈ ગયે, મેં પણ માંગ્યું તે કઈ એ મને પાછું ન આપ્યું, કારણ કે “અતિથિ દેવો ભવ'માં માનતે આ દેશ માત્ર પાણું પીવડાવવામાં પિતાનું અપમાન માને છે. તે પહેલાં દૂધ આપે છે, પછી પાણી. એ સમયે દેશમાં ઘી અને દૂધની નદીઓ વહેતી હતી. પરંતુ આજે આપણે એવી દુર્દશા કરી છે અને આપણું દુષ્કાની એવી સજા મળી છે કે નદીનું પાણી પણ સુકાઈ ગયું છે. તેણે લખ્યું છે કે ભારતમાં મેં ક્યાંય ઘરને તાળું મારેલું જોયું નહિ, કેવી પ્રામાણિકતા હતી આ દેશમાં ! કેટલે બધે સદ્દભાવ હતું કે પ્રત્યેક વ્યક્તિને સહયોગ આપ પણ ઈના
૧૫
