________________
કd
વાસ્તુનિઘંટુ ૩૧ –પદના મધ્યમાં જ્યાં ત્રણ સૂત્રને સંપાત થાય તે ઊપમર્મ. તેમજ પદના મધ્ય
ભાગમાં બે વિકર્ણ (તિય) રેખાઓના સંધાતને પણ ઊપર્મ કહે છે. મામ–જ્યાં વંશ કે ઉપવંશ અને શિરાને સંગમ (સંપાત) થાય તેને મહામર્મ
કહે છે. વ –મધ્યના બ્રહ્માના પદના મધ્યમાં થનારા અષ્ટસૂત્રસંપાતસ્થાનને પદ્મક કહે છે. ત્રિર –મધ્યના બ્રહ્માના પદની બહાર ચાર કોણેમાં ચાર ત્રિશૂલ ઉત્પન્ન થાય છે. વઝ –મધ્યના બ્રહ્માના પદની બહારના ત્રિશૂલના ચાર કે બબ્બેના યુગ્મને વજક કહે છે. ગતિ –એકાશીપદના વાસ્તુમાં વિકણું રેખાઓના સંપાતસ્થાનમાં નવ અતિમર્મ
ઉત્પન્ન થાય છે. આ-વંશ-વાતુના મધ્યની બએ આડી ઊભી રેખાઓને વંશ કહે છે. અનુવંશ –ગ્રહક્ષર-અસુર અને સત્ય-લલાટના પદને છેદતી તિર્ય; રેખાઓને અનુવંશ
અથવા રજજુએ કહે છે. સંધિ –આઠ સૂત્રના સંપાતને સંધિ કહે છે, અનુસંધિ—છ સૂત્રના સંપાત (સંગમ) સ્થાનને અનુસંધિ કહે છે. કર્થઘર–તિર્યકુ કે રેખાઓને ઊર્વવંશ કહે છે. રાડી –તિર્યગૂ રેખાએ.
gો –અનુવંશ. વેવસ્થા–વંશાનુવંશ સંપાતના સ્થાનને દેવસ્થાન (સમરહણ) કહે છે.
–મહાવંશ, વંશ કે અનુવંશના ત્રણ, ચાર કે પાંચના સૂત્રસંતસ્થાનને મર્મ કહે છે. વંશ અને ઉપવંશોના સંપાતરથાનેને મર્મ કહે છે. જ્યાં ચાર સૂત્રોને સંપાત થાય, તેને તેમજ વિકણું અને શિરાના સંપાતસ્થાને થતા ત્રણ કે ચાર સૂત્રોના સંપાત
સ્થાનને મર્મ કહે છે. મકાવ :-–મધ્યની પૂર્વ પશ્ચિમ લાંબી ઊભી તેમજ ઉત્તર દક્ષિણની લાંબી આડી રેખાઓને
મહાવંશ કહે છે. પોળઘરની ભૂમિના ૬૪૪=૨૪ ભાગે કરી પણ કરી તે પકેના પદાઈ ઉપર
તેના ભાગ કઠાઓના અર્ધપદ પર) સ્તંભ ભીંત કે પાટડે ન મૂકવે. વાતુપુર–વાસ્તુપુરુષને (૧) મુખ (૨) હૃદય (૩) નાભિ (૪) મૂર્ધા અને (૫-૬) બે
સ્તન એ છ મર્મ સ્થાન છે.
