________________
વાસ્તુપુરુષ અને મયમર્યાદિ ૧૯. રાજવલ્લભના મત મુજબના ૬૪ પદના વાસ્તુમંડળના મર્મોપમ
મંડન સૂત્રધારે રાજવલભમાં કહ્યું છે કે, ઘર કરવાની ભૂમિના ૬૪ ભાગે કરી (૬૪ પદના વાસ્તુમાં) ભૂમિના ચારે ખૂણની વિકર્ણ રેખાઓ (જેને શિરા કહે છે તે) દરવી. એ રેખાઓ અથવા કહ્યું સૂત્રના અંશેથ બ્રહ્માના ચાર પદમાં આઠ સૂત્રે ભેગાં થતાં તે સ્થળે “કમળ” થાય છે, તે પીડાવા ન દેવું, એટલે સ્તંભ, ભીંત કે પાટ તેના પર ન મૂકવાં.
બીજી રીત એ છે કે ઘરની ભૂમિના ૨૪ ભાગો કરી તે ભાગમાં છ સૂત્ર વડે ષટુ કેણ કરી તે લકેશન પદાર્ધ ઉપર (ટ્રકોણના ભાગના કઠાને અર્ધ પદ અથવા અર્ધ કઠા) ઉપર સ્તંભ આવે તે પીડાકારક જાણ. વજાતિ કે ત્રિશૂલ ઉપર સ્તંભ, ભીંત કે પાટડે ન મૂકો.
વાસ્તુપુરુષના શરીર ઉપરની રેખાઓ અને તેના સંપાતથી થતા મર્મ, મહામ, ઉપમમ સંધિ, લાંગલ આદિનું સ્પષ્ટીકરણ પાના નં. ૨૨, ૨૩ ૨૪ અને ૨૬ ઉપર આપેલાં ચિત્ર તથા વિગત જેવાથી સમજાશે. ૨૦. અપશજીતના મત મુજબન ૬૪ પદના વાસ્તુમંડળના મ મમ.
અપરાજિતસૂત્રમાં ૮૪૮= ચોસઠ પદના વાસ્તુસ્થાનમાં શિર, વંશ, ઉપવંશ, લાંગલ, મર્મ, ઉપમર્મ, મહામ અને પક, ત્રિશૂલ, વજક આદિનું રૂપ નીચે પ્રમાણે આપેલું છે.
૧. શિરા –વાસ્તુક્ષેત્રની ખૂણા ખૂણાની વિકર્ણ મૂળ રેખાએ તે શિરા. જ્ય અને ગંધર્વને સ્પર્શતી તિર્યક્રરેખા, ગિરી (શૈલ) અને સુગ્રીવને સ્પર્શતી તિર્યક્રરેખા, સત્ય અને મુખ્યને પર્શતી તિર્થકંરેખા, વિતથ અને અસુરને સ્પર્શતી તિર્યરેખા આ બધી તિર્યક્રરેખાઓ શિર કહેવાય છે.
૨. વંશ --સઠ પદના વાસ્તુની મધ્યની પૂર્વ પશ્ચિમ ઉભી ત્રણ રેખા જ વંશ કહેવાય છે.
૩. ઉપવંશ –ાસઠ પદના વાસ્તુની મધ્યની ઉત્તર દક્ષિણની આડી ત્રણ રેખાઓ ઉપવંશ કહેવાય છે.
૪ લાંગલ --છસૂત્રોના સંપાત સ્થાનેને લાંગલ કહે છે. તેમજ વંશ અને ઉપવંશ. ના અંત ભાગમાં (સૂત્ર સંપાતના બાર સ્થાને) લાંગલે ઉત્પન્ન થાય છે. તેમજ ચારે કણે પણ લાંગલ થઈ કુલ ૨૪ લાંગલે ઉત્પન્ન થાય છે.
મર્મ --વંશ અને ઉપવંશનાં સંપાત સ્થાનેને (જ્યાં ચાર સત્રને સંપાત થાય છે) મર્મ કહે છે.
