________________
વાસ્તુ નિઘંટુ-શિલ્પ સ્થાપત્યની પરિભાષાવાળા શબ્દકોશની આવશ્યકતા વિષે ઘણા વિદ્વાનોએ તે વિષય હાથ ઉપર લેવા મને અવાર નવાર કહેલું, તેઓનું કહેવું એમ હતું કે પારિભાષિક શબદકોશનું નિમણ તે વિષયને જ્ઞાતા જ સારી રીતે કરી શકે. શિલ્પ સ્થાપત્યની પરિભાષાના વાસ્તવિક જ્ઞાનની અપેક્ષાથી અમારા ઉપર કેશ રચવાનો ભાર મૂકતો આગ્રહ ઘણા વખતથી હત. પ્રિન્સ ઑફ વેલ્સ મ્યુઝીયમના ડાયરેકટર સ્વ. શ્રી મોતીચંદભાઈએ અને ડૉ. વાસુદેવશરણ અગ્રવાલે પણ મને આ વિષય ઉપર લખવા કહ્યું, તેના પરિપાક રૂપે આજે આ કૃતિ રજૂ કરું છું.
ગુજરાત યુનિવર્સિટીએ પારિભાષાના શબ્દો અંગેની કમિટીમાં વિદ્વાનોની નિમણૂંક કરેલી, તેમાં મારી નિમણૂક થઈ હતી. મારા જયેષ્ઠ પુત્ર બળવંતરાયને ગુ. યુનિવર્સિટીએ કમિટીમાં લીધેલા. કેટલુંક કામ તેમણે કરેલું, પણ કમનસીબે બળવંતરાયનું હિમાલયમાં નિધન થવાથી એ કાર્ય પડી રહેલું. જેથી સમય મળતાં મેં સ્વર્ગ રથની ઈચ્છાનુસાર આ કાર્ય તેમની સ્મૃતિમાં ગ્રંથ રૂપે કર્યું છે.
વાસ્તુશિલ્પસ્થાપત્યના કેટલાક શબ્દ શિલ્પીઓની ભાષાના છે. તેને શિલ્પીઓની વ્યવહાર ભાષામાં અનુવાદ કરે છે. આથી તેના વ્યાકરણ દાવાદ તરફ વિદ્વાનેને દુર્લક્ષ સેવવા વિનંતિ કરું છું. સંસ્કૃત વ્યાકરણ શુદ્ધિ યથાકય સાચવી છે.
આ ગ્રંથમાં બાર જુદા જુદા વિભાગ પાડેલા છે. પ્રત્યેક વિષય ઉપર સામાન્ય વિવેચન કરી પાછળ તેના પારિભાષિક શબ્દ આપી તેમના સરલ ભાષામાં અર્થ આપેલા છે. પ્રત્યેક વિષય ઉપર સામાન્ય વિવેચન આપવાથી તે વિષય વાચકને લક્ષમાં ઉતરે અને તે પછી શબ્દનું સ્થાન આપેલું હોવાથી વિષયનું જ્ઞાન થયા પછી તેને વ્યવહારિક અર્થ બરાબર સમજાય તેમ છે. આથી મેં વિષય ઉપર વિવેચન લખેલું છે. અહીં કેટલાક શબ્દ બે ત્રણ વખત પણ આવી જાય છે. કારણ કે તે પ્રથમ વિષય સાથે અને પછી શબ્દ સંગ્રહમાં આવે છે, તે છે.
આમ પ્રત્યેક વિષય પછી તેને લગતા શબ્દસંગ્રહ આપે છે, તેમજ અકારાદિ ક્રમે પાછળથી કેટલાક શબ્દ આપેલા છે. આ પરિભાષાના શબ્દોને અ ગ્રેજી અનુવાદ તે ભાષાને મારા જ્ઞાનની બહારની વાત હોવાથી મારા થી આપી શકાયું નથી.
સંવત ૨૦૭૪ અમદાવાદ
પ્રભાશંકર ઓઘડભાઈ સોમપુરા
સ્થપતિ, સિલ્પવિશારદ
