Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

SR No.: 008414
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 326
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 9 MB

Page 299

[ पा० ४, सू० ५०. ]
पूर्वसूत्रस्याभीक्ष्ण्य एव प्रवृत्तिरिति तद्वहिते पूर्वं भुक्त्वा व्रजतीत्यादी न स्यादिति तत्र विधानार्थं सूत्रमिदमिति भावः । उदाहरति पूर्व भोजं व्रजतीति- अत्र रुणभि उपान्त्यगुणः, अस्य वैकल्पिकत्वात् पक्षे क्त्वि किस्वाद 5 गुणाभावे - पूर्वं भुक्त्वा व्रजतीति, अत्राभीक्ष्ण्याभावान्न द्वित्वम् । एवम् अग्रे - प्रथमयोरुपपदत्वेऽपि ज्ञेयम् । क्वोऽपि वैकल्पिकत्वात् तन्मुक्ते वर्तमानादयोऽपि भवन्तीत्याह वर्तमानादयोऽपीति, पूर्वं भुज्यते ततो व्रजतीत्यादिना । अत्र पूर्वादिशब्देरेव प्राक्कालस्योक्ततया तद्बोधको 10 प्रययाविमौ न स्त इत्याशङ्कां वारयति - पूर्वादयश्चाश्र व्यापारान्तरापेक्षे प्राकाल्ये इति, अयमाशय:- प्रागादयः शब्दाः सापेक्षा:, पूर्व परं चावधिमपेक्षन्ते यद्यपि तत्र पूर्वोऽवधिनपेक्षितः केवलं परावधिरेवापेक्ष्यते, तथापि तत्र न सर्वतः पूर्वत्वमपि तु स्वपरस्थितादेवेति ज्ञानाय 15 पूर्वोऽप्यवधिरपेक्षित एव, किश्व, उपात्तोऽनुपात्तश्चेति द्विविधोऽवधिः, यथा पाटलिपुत्रात् पूर्वी राजगिरिरित्युक्ते काश्या अपि तस्य पूर्वत्वमायातमेव, एवमिहापि भोजनस्य न केवलं व्रजनापेक्षया पूर्वत्वमपि तु व्यापारान्तरापेक्षयाऽपि । किश्व न केवलं स्वव्यापारापेक्षया पूर्वत्वमपि 20 तु कन्तरव्यापारापेक्षयाऽपि तथाहि - देवदत्त जिनदत्तगुरुदत्तेषु जिगमिषुषु मध्ये देवदत्तः पूर्वं भुक्त्वा व्रजतीत्युक्तौ कर्त्रन्तरापेक्षमपि पूर्वत्वं प्रतीयत एव ततश्च पूर्वशब्दः स्वव्यापारान्तरापेक्षया कर्त्रन्तरगतभोजनापेक्षया च पूर्वत्वस्य प्रतिपादनाय पूर्वशब्दः प्रयुक्तो वजनापे25 क्षया पूर्वत्वं बोधयितुमसमर्थ इति तद्बोधनाय क्त्वा -
।
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
रूमौ भवत इति भावः । तदाह- ततश्चायमर्थ इत्यादिना । अग्रेशब्दस्याग्रावयवाधिक रणार्थ बोधकत्वस्यापि दृष्टत्वेनेह तस्य ग्रहणं नवेत्याशङ्कायामाह - पूर्वप्रथमसाहचर्यादिति यद्यपि पूर्वशब्दः पूर्वदेश वाचकोऽपि न केवलं 30 कालवाचक एव एवं प्रथमशब्दोऽपि 'अ पर व्यक्तिदेशादिपरोऽपि तथापि प्राक्कालाधिकारात् कालपरावेव तौ गुह्येते तथा च कालवाचकाम्यां ताम्यां साहचर्यात् कालवाचक एव 'अग्रे शब्दोऽपि ग्रहीतव्य इति तात्पर्यम् ।।५.४.४६ ।।
35
अन्यथैवं कथमित्थमः कृगोऽनर्थकात्
। ५.४.५०. 11
२८७
।
रनर्थकात् धातोः संबन्धे रुणम् वा भवति । अन्यथाकारं भुङ्क्त, एवंकारं भुङ्क्त, कथंकारं भुङ्क्त, इत्थंकारं भुङ्क्त े ; पक्षे क्त्वैव अन्यया कृत्वा, एवं कृत्वा, कथं कृत्वा, इत्थं कृतवा भुङ्क्त े । एवमुत्तरत्रापि । आनर्थक्यं करोतेरन्ययादिभ्यः 40 पृथगर्थाभावात् । यावदुक्तं भवति 'अन्यथा भुङ्क्ते' तावदुक्तं भवति 'अन्यथाकारं भुङ्क्त' इति । अनर्थकादिति किम् ? अन्यथा कृत्वा शिरो भुङ्क्त े, अत्रान्यथाशब्दः शिरःप्रकारे, करोतेश्च शिरः कर्म, तन्न करोतिना बिना गम्यत इति ॥ ५० ॥
।
7
45
श० म० न्यासानुसन्धानम् - अन्य० । उदाहरतिअन्यथाकारं भुङ्क्ते इति कुधातोः रूणमि वृद्धावारादेशे इस्युक्तसमासे च - अन्यथाकारमिति, अस्य वैकल्पिकत्वात् पक्षे किमित्याह- पक्षे- क्त्वैवेति- एवकारेण वर्तमानादिव्यवच्छेदः । अन्यथा कृत्वेति- विश्व कित्त्वाद् 50 ] गुणाभावे " ह्रस्वस्य तः पित्कृति” [ इति तागमे - कृत्वेति ङस्युक्तत्वाभावान्नात्र समासः । नन्वर्थबोधनायैव शब्दः प्रयुज्यते, अर्थरहितश्चेत् कृग् तदा कुतस्तस्य प्रयोग इत्याशङ्कायामाह - आनर्थक्यं करोतेरन्यथादिभ्यः पृथगर्थाभावादिति - अन्यथादयः शब्दा 55 यमर्थमभिदधति तस्यैवानुवादकत्वेन तस्यानर्थक्यं न त्वर्थाभाववत्त्वेनेति भावः । तदेवानर्थक्यं स्फोरयति - यावदुक्तं भवति 'अन्यथा भुङ्क्ते' तावदुक्तं भवति 'अन्यथाकारं भुङ्क्ते' इतीति- 'अन्यथा भुङ्क्ते' इति यावानेवार्थः करोतावप्रयुज्यमाने गम्यते तावानेवार्थ : 60 'अन्यथाकारं भुङ्क्ते' इति करोतौ प्रयुज्यमानेऽपि तस्मादनर्थकः करोतिः । ननु कथं पुनः प्रयुज्यमान एवानर्थको भवतीति चेदुच्यते- अन्यथादय एते प्रकारवचनाः, ते यदाऽनुप्रयोगधातोरर्थस्य प्रकारमाचक्षते तदा कृगपि तं - विशेष्यमाणस्तदीयप्रकारमाचष्टे, स चान्यत एवावगत 65 इत्यनर्थको भवति । यद्येवमवगतार्थत्वात् तस्य प्रयोगो न प्राप्नोति नैवम्- अवगतार्थस्यापि प्रयोगो दृश्यते, यथाअपूपौ द्वावानय, पचाम्यहमिति । करोतेरप्रयोगेऽपि अन्ययादिभिः क्रियाविशेषणभूतैरन्तर्भावितकरोत्यर्थतया सो
:
ऽर्थः प्रत्यायत एवं करोतिः प्रयुक्तः संस्तमर्थं स्पष्टतया 70 : प्रतिपादयतीति कचित् प्रयुज्यते क्वचिन्नेति तस्यानर्थक्य
त० प्र० एभ्यः परात् तुल्यकर्तृकेऽर्थे वर्तमानाद करोते- मिह विवक्षितमिति फलितोऽर्थः । पदकृत्यं पृच्छति -