Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

SR No.: 008414
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 326
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 9 MB

Page 192

१८०
श्रीसिद्धहेमचन्द्र शब्दानुशासने पवमोऽध्यायः ।
[ पा० ३, सू० १४.]
न भवन्ति, तदाह - तेनोदनस्य पाचको व्रजति, पक्ता व्रजति, पचो व्रजति, विक्षिपो व्रजतीत्यादि न भवतीति, वासरूपेण तृजादयो न भवन्तीति ज्ञापितेऽपि न 40 स्वांशे चारिताथ्यं भवितुमर्हति णकस्य तृचः पूर्वं पठितत्वादिति तृजादिरित्यत्र तन्त्रेण तत्पुरुष-बहुव्रीहिसमासयोनिदेश: स्वीकार्य:, तृच आदिरिति तत्पुरुषसमासेन कोऽपि तृजादिरेव भवतीति नियमेन तस्यापि व्यावृत्तिः स्यादिति तद्विधानस्य स्वांशे चारितार्थ्यम् । तृच् 45 आदिर्यस्येति बहुव्रीहिसमासाश्रयणेन 'अच्' प्रभृतयोऽगि न भवन्तीति समासद्वयस्याश्रयणमावश्यकमेवेति तत्त्वविदो विभावयन्तु । ओदनस्य पाचको व्रजतीति-अत्र "णकतृचौ" [ ५. १. ४१ ] इति कालसामान्ये णकः, 'ओदनस्य' इत्यत्र “कर्मणि कृतः” [ २. २. ८३. ] इति 50 षष्ठी, अनया च णकोऽत्रेति सूच्यते, णकचि तु "वृन्नुदन्ता० [ २. २. ६०. ] इति षष्ठीनिषेधे "कर्मणि” [ २.२.४०. ] इति द्वितीयां स्यात्, तथानियमबला - नायं प्रयोग इति भावः । एवमग्रेऽपि । तृचि-पक्ता व्रजति, "अच्” [ ५. १. ४९. ] इत्यचि - पचो व्रज- 55 तीति, "क्षिपत् प्रेरणे" अतो "नाम्युपान्त्य० " [ ५.१. ५४. ] इति के--विक्षिपो ब्रजतीति । इत्यादि न भवतीति- कालसामान्ये निष्पन्ना उक्तप्रयोगा नियमबलान्न भवन्तीति भाव: ।। ५. ३. १३. ॥
:
1
!
व्रजति, भोजको व्रजति, भोक्ष्ये इति व्रजतीति"भुनजोऽत्राणे" [ ३. ३. ३७. ] इत्यात्मनेपदे- भोक्ष्ये इति । पदकृत्यं पृच्छति- क्रियायामिति किमिति, उत्तरयति - भिक्षिष्ये इत्यस्य जटाः इति - अत्र 5 यद्यपि जटाधारणस्योद्देश्यं भिक्षेव, किन्तु ता न धारणक्रियामुखेनोक्ता अपि तु द्रव्यत्वेनेति भिक्षेरिह भविष्यत्सामान्ये भविष्यन्त्येव न तु तुम् णकचाविति भावः । यदि च भक्षितुं जटा इत्यपि प्रयोगः क्वचिच्छ्रयत इत्युच्यते तर्हि स धारयतीत्यध्याहृत्यैव कथञ्चिद् व्याख्येयः । 10 नन्वस्तु तद्वारणाय क्रियायामुपपद एतावदेव सा क्रिया तदर्था वास्तु अन्यार्या वा तावतैवेह वारणसम्भवादि त्याशङ्कायामाह क्रियार्थायामिति किमिति, उत्तरयति धावतस्ते पतिष्यति वासः इति - "धावृग् गति शुद्धयोः” इत्यस्य "स् गतो" "वेगे सर्तेर्धाव्" [ ४. २. 15 १०७. ] इत्यादेशस्य वा शतरि षष्ठय कवचने - धावतः, अत्रोपपदभूता धावनक्रिया, किन्तु न सा पतनार्थमुपादीयते, किन्तु अन्यार्थं धावतस्तस्य गात्रचाञ्चल्यादिना बासः पतति, किश्चेदृशस्थले समानकर्तृकत्वमपि दृश्यते, न चात्र तथा यत् पतति वासो न तद् धावति, यो धा20 वति नासो पततीति भिन्नकर्तृकत्वमपि क्रिययोः । एवं च क्रियार्थायामित्यस्याभावे निमित्तभूतायामपि धावनक्रियायामुपपदे प्रत्ययः स्यादिति भावः । णकच्विधानस्य वैयर्थ्य माशङ्कते - "णक-तृचौ " [५. १.४८.] इति सामान्येन सिद्धे इति - सामान्यतः कालमात्रे विहितस्य 25 भविष्यत्यपि विधाने क्षत्यभावादिति शङ्काशयः । समा धत्ते - क्रियार्थोपपदभाविन्या भविष्यन्त्या बाधा मा भूदिति णकज्विधानमिति, अयमाशय:- भविष्यति क्रियार्थायां क्रियायामुपपदे सति विहिता भविष्यन्ती
।
पवादो विशेषविहितत्वादिति सा स्वविषये णकं बाधे 30 तेति तद्वारणायानेन विशिष्य णकचो विधानमिति । पुनराक्षिपति-असरूपविधिना णकोऽपि भविष्यतीति, उत्तरयति-- एवं तहि असरूपविधिना तृजादयो मा. भूवन्निति पुनर्णकज्विधानमिति, अयमाशयः- सिद्धे सत्यारम्यमाणो विधिनियमार्थो भवतीति णकज्विधानं 35 नियमयति- 'अत्र प्रकरणेऽसरूपविधिना तृजादयो न
भवन्ति' इति, तथा च सामान्यविहितस्य तृचो निवृत्तिरे वास्य फलमिति न अपि तु अन्येऽपि 'अच्' प्रभृतयः प्रत्यया
ܕܕ
कर्मणो ऽण् । ५. ३. १४. ।।
60
|
त० प्र०- क्रियायां क्रियार्थायामुपपदे कर्मणः पराह वत्स्येत्यर्थे वर्तमानात् धातोरण प्रत्ययो भवति । कुम्भकारो व्रजति, काण्डलावो व्रजति । "कर्मणोऽण्” [ ५. १. ७२. ] इति सामान्येन विहितोऽण् णकचाऽनेन बाध्येतासरूपविधिश्च नास्तीति पुनर्विधोयते, सोऽपवादस्वाण्ण- 65 कच बाधते, परत्वात् सामान्यस्थाणो बाधकान् टगादीनपि तेन वक्रगायो व्रजति, सुरापायो व्रजति, गोदायो व्रजति । बहुलाधिकाराण्णकच्- भविष्यन्त्यावपि भवतः - कटं कारको व्रजति, ओदनं भोजको व्रजति, काण्डानि लविष्यामीति व्रजति, कम्बलं वास्यामीति व्रजति । १४ || 70
श० म० न्यासानुसन्धानम् - कर्म० । कुम्भं करिष्यामीति व्रजतीति [ बाहुलकमाश्रित्य भविष्यन्तीह ] वाक्ये कृधातोरनेनाणि इस्युक्तसमासे - कुम्भकारो व्रज