Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

SR No.: 008414
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 326
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 9 MB

Page 103

[ पा० १ सू० १४६-४७. ]
क्विप् इति -- सरूपेष्वत्र प्रकरणे नित्यबाध्यबाधकभावः, असरूपे तु वैकल्पिक इति किप् स्यादेवेत्यर्थः कामान् । दोग्धीति विपि "स्वादेर्दादेर्घः " [ २.१.८३. ] इति हस्य घत्वे “गडदबादे०" [ २.१.८७ ] इति दस्य 5 धत्वे "धुटस्तृतीयः" [ २. १. ७६ ] इति घस्य गत्वे
"विरामे वा " [ १. ३. ५१. ] इति गस्य वा कल्वे विपः सर्वापहारे च - कामधुक् इति । डित्त्वफलं स्वयमाह — डकारोऽन्त्यस्वरादिलोपार्थः इति-तथाचोक्तरूपसिद्धिरिति ।। ५. १. १४५. ॥
कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभगवत्प्रणीते
10
भजो विण् । ५. १. १४६. ॥
त० प्र०—नाम्नः पराद् भजेवण प्रत्ययो भवति । अर्धं भजते- अर्धभाक् पादभाक्, दूरभाक्, प्रभाक्, विभाक् । णकारी वृद्ध घर्थः । इकार उच्चारणार्थः । वकारों विण्-क्किपोः सारूप्यार्थस्तेनात्र विषये किप् न भवति
15 ॥ १४६ ॥
श० म० न्यासानुसन्धानम् भजो० । "भजीं सेवायाम्” अघं भजते इति विणि तस्य सर्वापहारे--- | "अप्रयोगीत्” [ १.१.३७. इति लोपे प्रत्ययलक्षणन्यायेनोपान्त्यवृद्धौ ङस्युक्तसमासे "चजः कगम्" [ २. 20 १.८६. ] इति जस्य गत्वे "विरामे वा " [ १ ३ ५१. ] इति वा कत्वे----अर्धभाक् । एवं दूरं भजतीति- दूरभाक् । प्रकर्षेण भजतीति प्रभाक् ।
-
विशेषेण भजतीति-विभाक् । विणि वर्णत्रयम् तस्य प्रयोगेऽदृश्यमानतया "अप्रयोगीत्" [ १.३. ३७] 25 इति इत्संज्ञा लोपश्रेति विण्प्रत्ययस्यांशेनपि प्रयोगेऽदर्श
|
नात् तस्य प्रत्ययत्वेन विधान मपार्थ क मित्याशङ्कायामाह - कारो वृद्धयर्थः इति — प्रकृते "ञ्णिति" [ ४ ३ ५०. ] इत्यनेन वृद्धिविधानार्थः । इकार उच्चारणार्थः इति---"नटभार्यावद् व्यञ्जनानि भवन्ति" इति न्यायेन 30 "निराश्रया न तिष्ठन्ति पण्डिता वनिता लता:" इत्युक्ततया च "नाचं विना व्यञ्जनस्योच्चारणमपि भवति" इति भाष्योक्त्या च व्यञ्जनस्य स्वोच्चारणार्थं स्वरस्यावश्यकत्वादिति भावः । उभयोः सार्धक्येऽपि वकारस्य निरर्थकत्वमिति चेत् ? अत्राह-वकारो विण्- क्विपोः 35 सारूप्यार्थः इति -- अनुबन्धनिर्मुक्तो हि प्रत्ययो वकाररूपो विण्- किपो: समान एवेति सारूप्यमुभयोरस्त्येव,
२१
तत्फलमाह - तेनात्र विषये विवप् न भवतीति-सरूपत्वेन बाध्यबाधकभावस्य नित्यत्वाद् विशेषविहितेन विणा क्विप् बाध्यत इति भावः ।। ५. १. १४६. ।।
मन् वन् वनिप् विच् कचित्
। ५. १. १४७. It
40
1
श० म० न्यासानुसन्धानम् - मन्० | 'बवचिद' इत्यस्यार्थमाह – लक्ष्यानुसारेणेति---यथालक्ष्यं कस्माचिद् धातोः सर्वे प्रत्ययाः पर्यायेण भवन्ति, कस्माचिदेक एव द्वौ वा त्रयो वेत्यर्थः । शू हिंसायाम्" देवं 55 शृणातीति मनि गुणे इस्युक्तसमासे -- देवशर्मा, एवं --- शुष्ठु शृणातीति- सुशर्मा "वृगुट् वरणे सुष्ठु वृणोतीति---सुवर्मा । "देंड् पालने" सुष्ठु दयते रक्षतीति - सुदामा । अथवा "डुदांग्क् दाने" शोभनं ददातीति - सुदामा । "ष्ठां गतिनिवृत्तौ " अश्व इव 60 तिष्ठतीति - अश्वत्थामा, पृषोदरादित्वात् सकारस्य तः । नवसरूपत्वेन लक्ष्यानुसारिणी व्यवस्था भविष्यत्येवेति क्वचिदग्रहणस्य वैयर्थ्यमिति चेत् ? अत्राह - कचिदग्रहणात् केवलादपीति नाम्नः परत्वाभावेऽपि लक्ष्यानुसारमेते प्रत्यया भविष्यन्तीति भावः । शृणोति दुःख- 65 मिति - शमं मुखम् । अङ्गं वृणोतीति वर्म कवचम् । "हिट् गति वृद्धयोः " हिनोति स्वगुणैरुपादेयतां यातीति - हेम स्वर्णम् । दयत इति -- दाम पशुरज्जुः । "पां पाने" पिबत्यङ्गमिति – पामा खसः । वन्युदाहर्तुमवतारयति - वन् इति । भूरि ददातीति भूरिदावा। 70 घृतं पिवतीति- घृतपावा । "गम्लृ गतौ" अग्रे गच्छतीति अग्रेगावा, "जनैचि प्रादुर्भावे" विजायते
:
त० प्र०.
- नाम्नः पराद्धातोरेते प्रत्ययाः कचित्लक्ष्यानुसारेण भवन्ति । मत्-इन्द्रं शृणाति -- इन्द्रशर्मा, सुशर्मा, सुवर्मा सुदामा, अश्वत्थामा । कचिद्महणात् केवलादपि शर्म, वर्ग, हेम, दामा, पामा । बन्- 40 सूरिदावा, घृतपावा, अग्रेगाव, विजावा- "वन्याङ् पश्वमस्य" [ ४. २. ६५ ] इत्यात्वम् । क्वनिप् - प्रातfरवा, प्रातरिश्वानौ; सुधीवा, सुपोवा । केवलादपि - कृत्वा, कृत्वानौ धोवा, पोवा । विच्- कीलालपाः, शुभंया:, पामरेट् । केवलादपि रेट्, रोट्, वेट्, जागः 150 ककार - पकारौ कित्-पितृकार्यार्थी ॥ १४७॥