Page Text
________________
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः। [द्वितीयोल्लासे न्यायौ ७-८]
Viralwwinni
वश्यकत्वम् , अन्यथा 'अक्षा भुज्यन्तां भज्यन्तां दीन्यन्ताम्' परिग्रह इति तास व्यक्तीनां पौर्वापर्यमादाय लक्ष्यसिद्धिरिति इत्यादी विभीतक-शकटाङ्ग-देवनाशवाचित्वेनानेकार्थस्याक्षशब्दस्यै- · बदन्ति ॥ ७ ॥ कशेषो न स्यादिति वाच्यम्, तावतीष्वक्षत्वजातिषु काञ्चिदेको । जातिं स्वीकृत्य तस्या एव शब्दवाच्यत्वे परम्परयाऽत्र व्यक्तिप्रत्यय ।
*वर्णैकदेशोऽपि वर्णग्रहणेन 5 इति स्वीकारेणादोषात् । जातो न जातिरिति नैयायिकानां
गृह्यते ॥ ८॥ मतं. न वैयाकरणानाम्, अनवस्थाभिया हि जातो जातिने सि०--द्विधा हि वर्णा दृश्यन्ते-समुदायरूपा अवयव-45 खीक्रियते तैः, किन्तु नास्माकं सर्वम्यां जाता जातेरस्तित्व- पात्र
स्तित्व- रूपाश्च, तत्र समुदायरूपाः सन्ध्यक्षरत्वेन प्रसिद्धाः दीर्घादयश्च मित्याग्रहः, यत्र क्वचिदवच्छेदकतया साऽवश्यखीकरणीया अवयवरूपाश्च प्रत्येकमकारादयो ह्रस्वा व्यञ्जनानि च; एवम्
तावतैव विधामात् । विस्पष्टं चेदं सर्व "सरूपाणाम्" [पा० ऋकार-लकारावपि वर्णसमुदायत्वेन प्रसिद्धी, ऋकारमध्ये हि 10 सृ० १.२. ६४.] इति सूत्रे भाष्य कैयटयोः। प्रकृतमनुसरामः- अर्धमात्रो रेफोऽग्रे पश्चाच तुरीयः स्वरभागोऽस्ति: एवम्तथा च जाति-व्यक्तिपक्षयोर्ध्याकरणशास्त्रे यथालक्ष्य व्यवस्थित- लकारेऽपि लकारः स्वरभागश्च । यत्र च द्विमात्रिको ऋकार-50 रूपेण स्वीकार इति वर्णग्रहणेषु जातिपक्ष एवाश्रयणीय इति लूकारी तत्र रेफद्वयं लद्वयं च, शिष्टः स्वरांश इति वन्यत् । प्रकृतन्यायप्रयोजनम् । उक्तश्च वर्णग्रहणेषु जातिग्रहणपक्षः ' स्पष्टं चैतत् "लुत ३-ल-लुभ्यो वाप१.२.३.) इति सूत्रे
“अइउण" [पा० सू. १.] इति सूत्रव्याख्यानावसरे बृहद्वत्तावपि, प्राचां च प्रातिशाख्यकारादीनां मतमेतत् । तत्र 15 महाभाष्यकृताऽपि । तत्र पूर्व व्यक्तिवादिमतेनाकारादीनां
तनाकारादाना ये समुदायरूपा वर्णास्तेषामवयवाः पार्थक्येन गृह्यन्ते वर्णानां भेदं संसाध्य पक्षान्तरेण जातिपक्षेण ] समाधान- नयेति सन्देहे लोकेऽवयवान पार्थक्येन ग्रहण न दृष्टमिति 55 मुक्तम् । इत्थमेव लक्ष्यानुरोधादुभयोः पक्षयोः परिग्रहः, लोकेऽपि
तत्सामान्यादिहापि न ग्रहणमिति प्राप्तेऽयं न्याय आरभ्यते, तथा दर्शनात्, प्रदर्शितश्च लौकिकव्यवहारे पक्षद्वयपरिग्रहो ततश्च समदायरूपस्य वर्णस्यैकदेशोऽपि वर्णग्रहणेन-स्वतन्त्रवृत्तावेव, तथैव विशिष्टवर्णसमुदायस्पणि ग्रहणेऽपि जातिपक्षा
वर्णत्वेन गृह्यते इति सिद्धं भवति, तेन प्रलीयमानमित्यादौ 20 अयणेन निर्वाहः, व्याकरणे सर्वत्रोभयपदार्धवस्या चारुक्तत्वेऽपि .
[प यथा “स्वरात्" [२. ३. ८५.] इति प्राप्त णत्वं "रघुवर्णान्नो यत्र येन पक्षण लक्ष्यसिद्धिस्तस्यैवाश्रयितुमभिमतत्वात् ।
५ । ण." [२.३.६३.] इति सूत्रेऽलचटतवर्गेत्यादिपर्यंदासान 60
" एवं चात्रत्यवर्णग्रहणस्य वर्णसमुदायरूपोपलक्षणपरत्वेन व्याख्यानं
1 भवति तथा प्रक्लप्यमानं पश्येत्यादावपि लकारव्यवधान
ant नावश्यकम् , “जातिव्यक्तिभ्यां च शास्त्र प्रवर्तते" इत्याचार्य
माश्रित्य णत्वं न भवति । अस्य च न्यायस्य प्रक्लप्यमानमित्यादिवचनेन विनाऽपि तथा-व्याख्यानं "णि'ग्रहणस्य जातिपरतया
लक्ष्यानुरोधादेवाश्रयणम् । किञ्चाग्रे समुदाहियमाणबृहद्दत्ति25 व्याख्यातुं शक्यत्वात् । अत एवं "उपान्त्यस्यासमान." .
ग्रन्थेनापि क्वचिद् वर्णकदेशस्य वर्णग्रहणेन ग्रहणमिति विज्ञायते। [४.२.३५.] इति सूत्रव्याख्याया-“वदति स्म वीणा, तां।
तथा हि-वर्णैकदेशस्य वर्णग्रहणेन ग्रहणात् 'कृतः कृतवान्'65 प्रायुक्त परिवादकः, तमप्यन्यःप्रायुक्त-अवीषदद् वीणां परिवाद- इत्यादौ "रदादमर्छमदः क्तयोर्दस्य च"[४.२.६५.1 इति केनेति तु णिजात्याश्रयणात् सिद्धम् । इत्युक्तं बृहद्वृत्ती, न तु ' सत्रेण तस्य नादेशमद्भाव्य तत्रोक्तम्-ऋकारैकदेशरूपस्य
तत्रास्य न्यायस्य चचो कृता । "उपान्त्यस्यासमान०"। ४. २. रेफस्य रेफरूपवर्णग्रहणेनाग्रहणात् क्तस्य तो नवं न, “रफात् 30३५.] इति सूत्रस्थानीये "णी चधुपधाया हवः" [पा० परेण स्वरभागेन व्यवधानाद वा" इति, यदि च क्वापि वर्णेक
सृ. ७. ४. १.] इति सूत्रे महाभाष्ये च अवीवदद् वीणा देशो वर्णग्रहणेन न गृहीतः स्यात् तर्हि प्रकृते नत्वप्राप्तिशव 70 परिवादकेनेत्यादिसिद्धये “णेणिच्युपसंख्यानं कर्तव्यम्" इति ।
नाम वचनमेवारब्धम् , तत्र जातिपक्षाश्रयणेन निर्वाहश्च नागेशेन ।
नागशन [वर्णकदेशस्य वर्णग्रहणेन ग्रहणेऽग्रहणे च ] प्रकृते नत्वाभाव खण्डितः, तथाहि--"यत्तु-ण्याकृतिनिर्देष्टव्येति, तन्न-जातेः । उपपादितः 1 तथाहि-यदि वर्णकदेशो वर्णग्रहणेन न गृह्यते 35 पावापयाभावन 'चपर' इति विशषणनात्र व्याक्तपक्षस्यवा- तर्हि रेफात् परत्वाभावेनैवात्र मत्वाप्राप्तिः, अथ यदि गृह्यत
श्रयणात्" इति । अयमाशयः-'डपरे णौ' इत्यस्य 'डपरे णित्वे' इत्यच्यते तहि तदीयः स्वरभागश्च प्रक्तस्वरविलक्षण एव, 73 इत्यों जातिपक्षाश्रयणे स्यात्, न च णित्वरूपया जात्या लस्य सच मध्ये पतित इति तथापि न नत्वप्राप्तिरिति । एतेनान्यत्र पौवोपर्य सम्भवतीत्यतादृशस्थले जातिपक्षाश्रयणं न युक्तमिति सति प्रयोजने तस्य [वर्णकदेशस्य ] वर्णग्रहणेन ग्रहणं भवितं
तदर्थ वचनमेवारब्धव्यम् । अत्र जातिपक्षाश्रयणवादिनस्तु शक्लोतीति स्पष्टमेवावेदितं भवति, "रखवा".३.६३.] 10 जातिपक्ष इत्यस्य जात्या व्यक्तनिर्देश इति तजातीयानेकव्यक्ति- इत्यन्त्र रेफात् पृथगृकारस्य ग्रहणाचाग्रहणपक्षोऽपि सूत्रकाराभि
| SR No. | 008410 |
| Book Title | Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2 |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | Lavanyasuri |
| Publisher | Jain Granth Prakashak Sabha |
| Publication Year | |
| Total Pages | 580 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Grammar |
| File Size | 19 MB |