Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 401

[प्रथमोल्लासे न्यायौ ४६,४७] न्यायासिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
८५
वाचनिकत्वमेव न तु ज्ञापकसिद्धत्वमित्यपि लभ्यते । वस्तुतस्तु नन्वेतच्यायोपन्यासः । कैयटकृतो न्यायोपन्यासस्तु पूर्वोक्तप्रधाननिमित्तकत्वेन कारकविभक्तीनां बलवत्त्वम्, तन्मूल कोऽयं ! ज्ञापकमलक एवेति विज्ञेयम । अत्र केचित-"नमस्पति देवानित्यत्र न्यायः । नमस्थतीत्यादावपकृष्टत्वप्रकारकबोधानुकूलव्यापारात्म- | नमःपदस्य समुदायैकदेशत्वेनानर्थकत्वात् "शक्तार्थ." [२.२. कनमस्कारघटकबोधान्वयमानं चतुर्थ्याऽपेक्ष्यते, बोधापेक्षया । ६८.7 इति सूत्रे चार्थवत एव नमःशब्दस्य ग्रहणाचतुर्छा अप्राप्ति5 प्रधानीभूतव्यापारनिमित्तकत्वं द्वितीयायाः प्रधानीभूतव्यापारज
'द्वितायायाः प्रधानाभूतव्यापारज- | रिति नात्रास्य न्यायस्य प्रसर इत्याशङ्कय न्यायाना स्थचिस्यष्टि-45 न्यफलाश्रयस्य कर्मत्वादिति द्वितीया बलवती! न च कतृप्रत्ययस्थले । प्रायत्वेन यत्र तैविना कार्य न निर्वहेत् तत्रैव तेषामालम्बनीयव्यापारस्य प्राधान्यवत् कर्मप्रत्ययस्थले 'नमस्यन्ते देवाः' इत्यादौ । त्वेन *अर्थवद्हणे नानर्थकस्य* इति न्याय इह नाधीयते" वैयाकरणमते फलस्यैव प्राधान्येन साम्यमेवेति वाच्यम् , शाब्दबो-! इत्याहः, तन्नातिचारु-यतः सति क्यनि नमस्येति समदायस्य धीयविशेष्यत्वरूपप्राधान्यस्य बोधे सत्त्वेऽपि जन्यत्वेनाप्रतीयमान
धातुत्वेऽपि क्यनः पूर्व विद्यमानं नमःशब्दस्यार्थवत्त्वं केनाप10वलक्षणप्राधान्यस्य व्यापारे एव तत्रापि सत्त्वात् । अत एव ! ह्रियताम् ? वृत्तिषु व्यपेक्षापक्षस्यापि सर्वसम्मतत्वात् , एकार्थी-50 प्रधानक्रियानिमित्तकर्मत्वं तत्र सिद्धम्, तदर्थकत्वेन च प्रथमाया
भावपक्षेऽपि भूतपूर्वकमर्थवत्त्वमादाय चतुर्थीप्रवृत्तिसंभवात् । अपि प्रधाननिमित्तकत्वेन चतुथ्येपेक्षया बलवत्त्वम् । अत एव किच वाक्यसंस्कारपक्षे क्यन उत्पत्तितः पूर्वमेव तत्समकालमेव सहार्थे तृतीयाविधायकसूत्रेऽप्रधानग्रहणाभावे पुत्रेण सहागतः वा देवपदार्थेन सह सम्बन्धात् तस्मिन् समये नमःपदयोगस्य पितेत्यादी कारकविभक्तित्वेन प्रथमायास्तृतीयाबाधकत्वेऽपि | दुरपह्नवत्वेन तत्रैव चतुर्थी प्रवृत्तिसम्भवादिति विभावनीयं सुधी15 पुत्रेण सहागतस्य पितुर्धनमित्यादौ षष्टी बाधित्वा न तृतीया- भिरिति ॥ ४६ ॥
55 पत्तिः साहित्यरूपसम्बन्धस्य पित्रनुयोगिकस्य पित्रपेक्षया विशेष्यत्वेन प्रधानीभूतधनानुयोगिकसम्बन्धाऽपेक्षयाऽप्राधान्यात्, *लबन्तरङ्गेभ्यः ॥४७॥ तनिमित्तकषष्टयाः साहित्यसम्बन्धनिमित्तकतृतीयापेक्षया बलव- सि०-अर्थानुरोधादपिरत्राध्याहार्यः, बलवदिति चानुत्वम् । अस्य न्यायस्य वाचनिकत्वे तु षष्ठयाः कारकविभक्तित्वा- | वर्तत एव, तच्च लुपः स्त्रीत्वेन स्वमते व्यवहारात् स्त्रीलिङ्गेन 20भावेन तृतीयाबाधकत्वानापत्त्याऽप्रधान ग्रहणप्रत्याख्यानासनत्या- | विपरिणमनीयम् । तथा चान्तरङ्गेभ्योऽपि विधिभ्यो बहिरङ्गाऽपि
पत्तेः। न चैवं “तत्र च दीयते कार्य भववत्" [५.१.९६.]| लुब बलवती, तानपि प्रबाध्य प्रवर्तत इत्यर्थः सम्पद्यते 160 इति पाणिनीयसूत्रस्थभाष्यविरोधः, तथाहि-तत्रत्यभाष्याशयः- | अपिशब्दाध्याहारेणान्तरङ्गबाधिकाया अस्याः [लुपः] अन्तरनाप्रकृतसूत्रे दीयते ग्रहण कार्यग्रहणं च किमर्थम् ? यन्मासे दीयते, पेक्षया दुर्बलयोः पर-नित्ययोर्बाधकत्वं सुतरा मिति लभ्यते,
यन्मासे कार्य तदपि तत्र भवं भवतीति "तत्र भवः" [पा. अपवादबाधकत्वं तु न तस्य निरवकाशत्वेन प्राबल्यात्, 25 सू० ४. ३. ५३.] इत्यनेनैव सिद्धरित्याशङ्का, तत्र भव तबाधकत्वस्येष्टत्वे लुबपवादादपीत्येव न्यायस्वरूपं स्वीकृतं
इत्यत्रौपलषिकाधिकरणे सप्तमी, तत्र च दीयते इत्यत्र च । स्यात् ; अपवादस्यान्तरङ्गापेक्षयाऽपि प्राबल्येन तद्बाधकत्वे 65 सामाद् “यस्य च भावेन भावलक्षणम्"पा. सू० २. तदपेक्षया दुर्बलानां पर-नित्या-ऽन्तरङ्गाणां बाधकत्वं स्वत्त एव ३. ३५.] इति सप्तमीति तेन सप्तमी यत्र तत्र प्रत्ययार्थ सिद्धयेत, न च तदिष्टमिति लुबन्तरङ्गेभ्य इत्येव न्यायस्वरूपं दीयते ग्रहणमिति । कैयटेन चोपपदविभरिति न्यायेनोपश्लेषिका- | स्वीकृतम् । फलमस्य यथा-वर्गस्य वृद्धापत्यानीत्यर्थे "गर्गा30धिकरणे सप्तमीति स्पष्टमेवोक्तम् । एतच्च भाष्यमस्य न्यायस्य वाच- देर्य" [६. १. ४२] इति यति तस्य "बहुव्वस्त्रियाम्" निकत्वे एव संगतं स्यानान्यथेति तद्विरोध इति वाच्यम्, यदि [६.१. १२४.] इति लुपि-गर्या इति भवति, अत्र बहिर्भूत-70 सर्वत्र शास्त्रे सत्सप्तम्यैव स्यात् तर्हि "तस्मिन्निति निर्दिष्ट पूर्वस्य" ! बहुवचनविभक्त्यपेक्षतया लुब् बहिरङ्गा,प्रकृत्याश्रिता च "वृद्धिः [पा० सू० १. १. ६६.] स्वमते "सप्तम्या पूर्वस्य" [७. स्वरेष्वादेः" [७. ४. १.] इति वृद्धिरन्तरङ्गा, सात्र लुपः
४. ११५.] इति परिभाषासूत्रं व्यर्थ स्यात्, अस्य हि औप-! पूर्व न प्रवर्ततेऽनेन न्यायेन लुप एवं प्राबल्यबोधनात् , सत्यां 35श्लेषिकसप्तमी लिङ्गम् , तस्माद् व्यर्थीभूतमिदम् 'असति बाधके च लुपि ब्णित्प्रत्ययरूप निमित्ताभावाद् वृद्धिर्न भवति । अयं
ऽस्मिन् शालेऽधिकरणसप्तम्येव' इति ज्ञापयति । तथा च तत्र | च न्यायः “त्वमौ प्रत्ययोत्तरपदेचैकस्मिन्"२.१.११.175 भव इत्यत्र ज्ञापकादेवाधिकरणसप्तमीति न तदर्थमस्य न्यायस्य इति सूत्रे प्रत्ययोत्तरपदग्रहणेन प्रकाश्यते, तथाहि-तत्र स्यायवाचनिकत्वाश्रयणमावश्यकमिति न तत्रत्यभाष्यविरोधः । “तत्र | धिकारेण 'स्वदीयः, मत्पुत्रः' इत्यादौ 'युष्मद् अस्+ईयर,
च दीयते" [५. १. ९६.] इत्यत्र तु सामर्थ्यात् सत्सप्तमी । अस्मद् अस्+पुत्र+स्' इति स्थिते "ऐकायें" [३.२.८.] 40 अत एव भाष्ये औपलषिकाधिकरणं विज्ञास्यत इत्येवोक्तं, | इत्यैकार्थ्यविवक्षायामन्तवर्तिन्या विभक्तेर्लुए "स्व-मौ