________________
बोधपाहुड
१०९ ग्रहण करके 'आहार' जाति की वर्गणा से तो आहार, शरीर, इन्द्रिय, श्वासोच्छ्वास - इसप्रकार चार पर्याप्ति अन्तर्महर्त काल में पूर्ण करे, तत्पश्चात भाषाजाति मनोजाति की वर्गणा से अन्तर्महर्त में ही भाषा, मन:पर्याप्ति पूर्ण करे, इसप्रकार छहों पर्याप्ति अन्तर्मुहूर्त में पूर्ण करता है तत्पश्चात् आयुपर्यन्त पर्याप्त ही कहलाता है और नोकर्मवर्गणा का ग्रहण करता ही रहता है। यहाँ आहार नाम कवलाहार का नहीं जानना । इसप्रकार तेरहवें गुणस्थान में भी अरहंत के पर्याप्ति पूर्ण ही है, इसप्रकार पर्याप्ति द्वारा अरहंत की स्थापना है।।३४।। आगे प्राणद्वारा कहते हैं -
पंच विइंदियपाणा मणवयकाएण तिण्णि बलपाणा। आणप्पाणप्पाणा आउगपाणेण होंति दह पाणा ।।३५।। पंचापि इंद्रियप्राणा: मनोवचनकायैः त्रयो बलप्राणाः।
आनप्राणप्राणा: आयुष्कप्राणेन भवंति दशप्राणाः ।।३५।। अर्थ – पाँच इन्द्रियप्राण, मन-वचन-काय तीन बलप्राण, एक श्वासोच्छ्वास प्राण और एक आयुप्राण ये दस प्राण हैं।
भावार्थ - इसप्रकार दस प्राण कहे उनमें तेरहवें गुणस्थान में भावइन्द्रिय और भावमन का क्षयोपशमभावरूप प्रवृत्ति नहीं है इस अपेक्षा तो कायबल, वचनबल, श्वासोच्छ्वास और आयु - ये चार प्राण हैं और द्रव्य अपेक्षा दसों ही हैं। इसप्रकार प्राण द्वारा अरहंत का स्थापन है।।३५।। आगे जीवस्थानद्वारा कहते हैं -
मणुयभवे पंचिंदिय जीवट्ठाणेसु होइ चउदसमे । एदे गुणगणजुत्तो गुणमारूढो हवइ अरहो ।।३६।। मनजुभवे पंचेन्द्रिय: जीवस्थानेषु भवति चतुर्दशे।
एतद्गुणगणयुक्तः गुणमारूढो भवति अर्हन् ।।३६।। अर्थ - मनुष्यभव में पंचेन्द्रिय नाम के चौदहवें जीवस्थान अर्थात् जीवसमास उसमें इतने गुणों के समूह से युक्त तेरहवें गुणस्थान को प्राप्त अरहंत होते हैं।
पंचेन्द्रियों मन-वचन-तन बल और श्वासोच्छ्वास
अर आयु - इन दश प्राणों में अरिहंत की स्थापना ।।३५।। सैनी पंचेन्द्रियों नाम के इस चतुर्दश जीवस्थान में। अरहंत होते हैं सदा गुणसहित मानवलोक में ।।३६।।