________________
Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates
समयसार
४८४
परमार्थसत्त्वेन वस्तुत्वमिति वस्त्वंशेऽपि वस्तुत्वमध्यास्य शुद्धनयलोभादृजुसूत्रैकान्ते स्थित्वा य एव करोति स एव न वेदयते, अन्यः करोति अन्यो वेदयते इति पश्यति स मिथ्यादृष्टिरेव द्रष्टव्यः, क्षणिकत्वेऽपि वृत्त्यंशानां वृत्तिमतश्चैतन्यचमत्कारस्य टकोत्कीर्णस्यैवान्तःप्रतिभासमानत्वात्।
परमार्थ सत्व है, इसलिये वही वस्तु है' इसप्रकार वस्तुके अंशमें वस्तुत्वका अध्यास करके शुद्धनयके लोभसे ऋजुसूत्रनयके एकांतमें रहकर जो यह देखता-मानता है कि " जो करता है वही नहीं भोगता, दूसरा करता है और दूसरा भोगता है", उस जीवको मिथ्यादृष्टि ही देखना-मानना चाहिये; क्योंकि, वृत्त्यंशों (पर्यायों) का क्षणिकत्व होने पर भी, वृत्तिमान (पर्यायमान) जो चैतन्यचमत्कार (आत्मा) है वह तो टंकोत्कीर्ण (नित्य) ही अंतरंगमें प्रतिभासित होता है।
भावार्थ:-वस्तुका स्वभाव जिनवाणीमें द्रव्यपर्यायस्वरूप कहा है; इसलिये स्याद्वादसे ऐसा अनेकांत सिद्ध होता है कि पर्याय-अपेक्षासे तो वस्तु क्षणिक है और द्रव्य-अपेक्षासे नित्य है। जीव भी वस्तु होनेसे द्रव्यपर्यायस्वरूप है। इसलिये, पर्यायदृष्टिसे देखा जाये तो कार्य को करती है एक पर्याय, और भोगती है दूसरी पर्याय; जैसे मनुष्यपर्यायने शुभाशुभ कर्म किये और उनका फल देवादिपर्यायने भोगा। द्रव्यदृष्टिसे देखा जाये तो, जो करता है वही भोगता है; जैसे कि-मनुष्यपर्यायमें जो जीवद्रव्यने शुभाशुभ कर्म किये, उसी जीवद्रव्यने देवादि पर्यायमें स्वयं किये गये कर्मके फलको भोगा।
इसप्रकार वस्तुका स्वरूप अनेकांतरूप सिद्ध होने पर भी, जो जीव शुद्धनयको समझे बिना शुद्धनयके लोभसे वस्तुके एक अंशको ( –वर्तमान कालमें वर्तती पर्यायको) ही वस्तु मानकर ऋजुसूत्रनयके विषयका एकांत पकड़कर ऐसा मानता है कि 'जो करता है वही नहीं भोगता -अन्य भोगता है, और जो भोगता है वही नहीं करता-अन्य करता है', वह जीव मिथ्यादृष्टि है, अहँतके मतका नहीं है; क्योंकि, पर्यायोंका क्षणिकत्व होने पर भी, द्रव्यरूप चैतन्यचमत्कार तो अनुभवगोचर नित्य है; प्रत्यभिज्ञानसे ज्ञात होता है कि 'जो मैं बालक अवस्थामें था वही मैं तरुण अवस्थामें था और वही मैं वृद्ध अवस्थामें हूँ'। इसप्रकार जो कथंचित् नित्यरूपसे अनुभवगोचर है-स्वसंवेदनमें आता है और जिसे जिनवाणी भी ऐसा ही कहती है, उसे जो नहीं मानता वह मिथ्यादृष्टि है ऐसा समझना चाहिये।
अब इस अर्थका कलशरूप काव्य कहते हैं:
Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com