________________
૪૬
સ્વાભાવિક છે. આ અંગે અમારા અભિપ્રાયનું તારણ પણ અહીં આપી દઈએ.
આ કામગીરી સમાજ પરિવર્તન સાથે વ્યક્તિ પરિવર્તનની હોવાથી તેમાં પણ પ્રકારનો સંદર્ભ ખ્યાલમાં રાખવામાં આવે છે.
(૧) આત્મચેતનાના - ભાવશુદ્ધિ - હૃદયપરિવર્તન (૨) માનસિક ચેતના – ચિત્તશુદ્ધિ-માનસ પરિવર્તન (૩) સામાજિક ચેતના - વ્યવહારશુદ્ધિ પરિસ્થિતિ પરિવર્તન
આ ક્રમમાં શરૂઆત તો ત્રીજા પરિસ્થિતિ પરિવર્તનના ક્રમથી જ કરવી પડે છે. કોઈ વિરલ વ્યક્તિ માટે ઉપરનો ૧, ૨, ૩ ક્રમ અનુકૂળ બને એને સફળતા પણ મળે. આવી વિરલ વ્યક્તિઓને અવતારી પુરુષ કહી શકાય.
આજે અવતારી પુરુષ જેવી વ્યક્તિ નથી તો હાથ જોડી એનો અવતાર થાય તેવી પ્રાર્થના કરી બેસી રહેવું એ તો અકર્મણ્યતા જ કહેવાય. પરિસ્થિતિ પરિવર્તનના ત્રીજા ક્રમથી શરૂઆત કરી શકાય.
આ પરિસ્થિતિ પરિવર્તન માટે રાજ્યશાસન એક અગત્યનું પરિબળ છે, તેથી એ આ દિશામાં અનુકૂળ બને, અને એની રાજનીતિ અને પોષક હોય એ જરૂરી છે.
સામ્યવાદી રશિયામાં ૯૦ વર્ષ સુધી આ પ્રયોગ ચાલ્યો. પણ એ માત્ર રાજ્ય શાસનના પરિવર્તનમાં જ અટવાયેલો રહ્યો એટલે છેવટે એ પ્રયોગ નિષ્ફળ બન્યો, એવો અમારો અભિપ્રાય છે. પરિસ્થિતિ પરિવર્તન સાથે ઉપરના ત્રણે ક્રમનો વિચાર જ એમાં નહોતો. વળી રાજ્યશાસન પણ લોકશાહી ઢબનું નહિ હોવાથી વિચાર કે વાણી સ્વાતંત્ર્ય અને ખુલ્લાપણું નહોતું. ગોર્બોચોફે આ ખૂટતી વસ્તુ આપી ખરી, પણ ત્યાંની જીવનશૈલી અને સાંસ્કૃતિક પરંપરા આપણી જેમ આ બંનેથી ટેવાયેલી નહિ હોવાથી હજુ એનું થાળે પડ્યું નથી.
ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગમાં આ બધા જ પરિવર્તન માટે જરૂરી એવાં શુભબળોનાં સંકલન અને અનુબંધની જોગવાઈ છે અને તેથી જ નાના ક્ષેત્રમાં પણ અને અલ્પ શક્તિના પ્રમાણમાં એને સફળતા મળી છે. હવે એને વ્યાપક ક્ષેત્રે રાષ્ટ્રીય સ્તરે લઈ જવાનું કામ કરવાનું છે તે તો ભાલ નળકાંઠા પોતાની શક્તિ મુજબ કરે જ છે પરંતુ એ એકલપંડે થઈ શકે એવું નથી.
સમાજ પરિવર્તનનો દાવો કરનાર સહુએ આ પ્રયોગ કરીને અને એમાં જરૂરી ફેરફારો કરીને વ્યાપકક્ષેત્રે અમલ કરવાને કામ કરવું જોઈએ. વિઝાવાત્સલ્ય : તા. ૧-૧૨-૧૯૯૮
અનુભવની આંખે
