________________
૨૮
વહેવા૨માં પણ એની કિંમત છે જ. અલબત્ત એકલી ‘નીતિ' કે એકલો ‘રોટલો' નહિ “નીતિનો રોટલો.'
આ પાયાની વાત ભાઈ શરદ જોશી અને પેલા વિચારકો સ્વીકારતા હોય તો પછી ઉપરના પ્રશ્નો અને મુદ્દાઓના જવાબો સહેલાઈથી મેળવી શકાય તેમ છે. એકમાત્ર આર્થિક દૃષ્ટિથી વિચાર કરવામાં આવે તો તેથી માત્ર પોતાની જાતની રોજી-રોટી, સલામતી અને શાંતિની ચિંતા કરવાની રહે. અને પછી એ વહેવાર વડે માણસ માત્ર ઘરડાં ગાય બળદને જ નહિ, ઘરડાં માણસોને પણ અનાર્થિક ગણી નિરુપયોગી માનશે. પછી એને રખડતાં મૂકે, પાંજરાપોળ કે ઘરડાઘરમાં મૂકે કે કતલખાને ધકેલે.
બીજી તરફ નીતિના રોટલાનો વિચાર કરવામાં આવે તો જાત સાથે બીજાની રોજી રોટી સલામતી અને શાંતિની ચિંતા પણ કરવાની થશે. અને પછી એ વહેવાર વડે માણસ ઘરડાં માણશ જ નહિ; ઘરડાં ગાયબળદ જ નહિ; બીજાં પશુ પંખી અને જીવજંતુની રક્ષા કરવા સુધીની ચિંતા કરતો થશે.
આ તત્ત્વચર્ચા નથી. નક્કર જીવનવહેવારની વાત છે. અને તેથી જ આપણા પ્રયોગવીર ચિંતકોની અનુભૂતિમાંથી મોક્ષમાર્ગના ક્રમમાં અર્થ અને કામના પ્રાબલ્યનો સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે. પણ એ ક્રમમાં પ્રથમ નંબર તો ધર્મને જ આપ્યો છે. ધર્મ આધારિત અર્થ અને ધર્મ આધારિત કામ એમ કહ્યું છે.
જેમને ધર્મ અને મોક્ષ જેવા શબ્દોનો ઉપયોગ કર્યા વિના કેવળ અર્થ અને કામનું સાચું સુખ મેળવવું હોય તે મિત્રોએ પણ નીતિમત્તાના ધોરણો જેવાં જ ધોરણો એમના અર્થ અને કામના વહેવારમાં સાચવવાં જ પડે તો જ એમનો અર્થ સરશે. નહિતર એમનો એ વહેવાર નિરર્થક જ બનશે.
બોલવામાં નીતિધર્મ શબ્દને અર્થ સાથે જોડીએ કે ન જોડીએ જીવન કેવળ ધનરૂપી અર્થથી જ સાર્થક નથી બનતું. જીવનના વહેવારોમાં નીતિધર્મ સૂચવે છે તે ધોરણોથી જીવન સાર્થક બને છે તે સિવાય જીવન નિરર્થક છે.
વિશ્વવાત્સલ્ય : ૧૬-૧૨-૧૯૮૭
અનુભવની આંખે
