________________
સાધન પર નહિ, પણ અહિંસાની તાત્ત્વિક શોધ ઉપર આધાર રાખે છે. આ માન્યતા આગળ, ઉપરના પ્રસંગો બરાબર વિરોધાત્મક લાગતા હોઈને એ દૃષ્ટિએ એમનું જીવનચિત્ર તે વખતે એ રીતે આલેખાયેલું હતું. અને એથી એમના જીવનની એક વિધેયાત્મક દિશા તે વેળાએ આ કારણે ગૌણ સ્વરૂપે રહી જવા પામી હતી. ઘર્મપ્રાણ લોંકાશાહ વિષે
એને વિષે મારી માન્યતા એ બંધાઈ હતી અને આજે પણ છે કે એમનો એ આંતર ધ્વનિ હતો કે :
જૈન ધર્મનો પ્રચાર, સંખ્યા વધારવાથી નહિ, પણ અંતરંગ શુદ્ધિથી થશે એટલે ઘરનો સડો દૂર કરવો. ઘર સુધર્યે જગત જરૂર સુધરશે. આ સિદ્ધાંતની વફાદારીથી એમની જીવનચર્યા રંગાયેલી છે.” ધર્મપ્રાણ લોકશાહીની જીવનચર્યા માટેની ટૂંકી ઐતિહાસિક સામગ્રી
જ્યારે એ લેખમાળા લખતો હતો, ત્યારે અને પછી મને ધર્મપ્રાણ વિષે જે કંઈ ઐતિહાસિક સામગ્રી સાંપડી છે, તે બહુ ટૂંકી છે. કેટલીક બાબતોમાં જુદા જુદા સંગ્રહકારોનાં મન્તવ્યો વિષે મતભેદોય છે, પણ જે કંઈ સામગ્રી અસંદિગ્ધપણે બધાં મન્તવ્યો સાથે બંધબેસતી આવે છે તે આ છે :
(૧) “ધર્મપ્રાણને જૈનધર્મનો આત્મા દશ વૈકાલિકની પ્રથમ ગાથાને અનુશીલનમાંથી મળી આવ્યો, અને એમણે અહિંસાની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચવા માટે વૃત્તિ સંયમ તથા અંતરંગ તપ એ બે જ સાધનો જોયાં અને જીવનમાં એ અખતરો આદર્યો. ખરું સત્ય સૂઝયું અને સિદ્ધાંતોની વફાદારી સહેજે રગેરગે રેડાઈ ગઈ. વૃત્તિસંયમ વિના દાનની ભાવના સેવવી એ હળાહળ દંભ છે અને આસક્તિના વિજય વિના માત્ર નિરાહાર સેવવો કે પોપટિયા ઉચ્ચારનું પ્રાયશ્ચિત કરી નાખવું એ કંઈ પર્યાપ્ત નથી.
(૨) ધર્મપ્રાણના સિદ્ધાંતો; લોકહૃદયમાં સ્પષ્ટપણે સંવત ૧૫૩૧માં સ્થાન પામ્યા.
* ટાળે પ્રતિમા નઈ માન, દયા દયા કરી ટાળેઈ દાન, પોસહ પડિક્કમણું નવિ જાણે....
(જુઓ મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ કૃત જૈન સાહિત્યનો ઇતિહાસ) + સંવત પંદરસો તીસઈ કાલે, પ્રગટ્યા વેશધાર સમકાલે.
ધર્મપ્રાણઃ લોંકાશાહ
