________________
ગૃહસ્થાશ્રમીઓની મર્યાદાઓ એ મર્યાદાઓને કારણે જ દ્રોણાચાર્ય અને કૃપાચાર્ય મહાભારતમાં અર્થદાસ બની ગયા હતા. હવે જો બ્રાહ્મણ જેવા ત્યાગી વીરો પણ માત્ર ગૃહસ્થાશ્રમી જીવનમાં રહેવાને કારણે જ જો આ સ્થિતિમાં મુકાયા હોય તો સમગ્ર જિંદગીની જરૂરિયાતો, જાળવણી અને તેને લીધે ઊભી થયેલી પ્રતિષ્ઠા હોમાતી હોય તેવી સંન્યાસી જિંદગી કાં ન પસંદ કરવી ? એટલા માટે જ ગીતાએ પણ સંન્યાસ જીવનને મહત્તા આપી, અલબત્ત “કામ્યકર્મોનો ત્યાગ' એવી સંન્યાસીની અનોખી વ્યાખ્યા જરૂર ગીતાએ કરી. પરંતુ આખરે તો કર્મોમાં કામ અને અકામ્યને ઓળખવાં સહેલાં નથી. એટલે સર્વસામાન્ય માનવી પણ સમજી શકે અને અનુસરી શકે તેવું પાત્ર યુગપુરુષ તરીકે જોઈએ. આ યુગપુરુષ સ્વ-પરકલ્યાણમાં પણ છેલ્લા જવાબદાર હોવા જોઈએ. તેમજ સમાજ મૂલ્યોની રક્ષામાં પણ સૌથી છેલ્લી જવાબદારી તેમની હોવી જોઈએ. આથી જ આપણે ગીતાના બંને યોગોથી થોડુંક આગળ વધવું પડે છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્રની નીચેની કાવ્યપંક્તિઓ યાદ કરવી પડે છે :
‘દ્રવ્યભાવ સંયમમય નિગ્રંથ સિદ્ધ જો.” મતલબ કે માત્ર “ભાવસંયમથી નહિ ચાલે. દ્રવ્ય અને ભાવ બંને પ્રકારના સંયમો જોઈએ.
ગાંધીજીની વિશ્વને ભેટ સત્ય, અહિંસા અને આંતરિક અને બાહ્ય અથવા દ્રવ્ય અને ભાવસંયમની ગાંધી જીવનમાંથી વિશ્વને અનોખી ભેટ મળી. તેમણે જોયું : “વિજ્ઞાન અને સાહિત્યની સાથે ધર્મની
૪૦ • સર્વધર્મ ઉપાસના
