________________
ભૌતિક આબાદીની સાથે આધ્યાત્મિક આબાદીને સાંકળવી જોઈએ. તે જ રીતે વ્યક્તિ વિકાસ સાથે સમાજ વિકાસ અને સમષ્ટિ વિકાસ સંકળાવાં જોઈએ. આપણે એ પણ જોઈ ગયા કે માનવસમાજનો વ્યવસ્થિત અને તાણાવાણા જેવો પારસ્પરિક વિકાસ મૌલિક ધર્મ સંપ્રદાયોથી થયો છે અને થઈ શકે છે. પણ હવેના એ મૌલિક ધર્મ સંપ્રદાયો પરસ્પર અનુબંધિત હશે. એટલે જ આપણે સર્વધર્મ ઉપાસના મંદિરોની ઠેર ઠેર જરૂરિયાત સ્વીકારીએ છીએ. આંતરરાષ્ટ્રીય ધર્મો નીતિની બાબતમાં અને વૈદિકધર્મની બાબતમાં ઘણી મોટી મદદ પહોંચાડે છે. આ ધર્મ એક અર્થમાં વર્ણાશ્રમ ધર્મ છે. અને તેના નિરૂપક શ્રી મનુ મહારાજ છે. પણ આટલેથી પતતું નથી. હજુ આગળ જવાનું છે. જૈનધર્મ પ્રયોગપૂર્વક અને ક્રમશઃ ઉચ્ચતાના શિખરે લઈ જાય છે. પણ આખરે તો સંપ્રદાયગત ધર્મને ક્યાંક ને ક્યાંક મર્યાદા આવી જાય છે. એટલે છેવટે જૈનધર્મ સંપ્રદાયોથી પણ ઊંચે ઊઠવું પડશે. આનંદધનજી મહારાજે આથી જ કદાચ સંપ્રદાય છોડેલો અને છતાં ધર્મપ્રાણ લોકાશાહે અને તેમણે જન્મગત સંપ્રદાય છોડવા છતાં સંપ્રદાય સંબંધ ચાલુ જ રાખ્યા. આનંદધનજી મહારાજ કહે છે :
જૈન સંપ્રદાયના ધર્મોને માથાની ઉપમા જરૂર આપી શકાય, પણ પ્રાણી વિનાનું માથું શબ અને બાળવા યોગ્ય બની શકે છે, તેમ કષાય મુક્તિ વિનાના જૈન સંપ્રદાયો પણ શબતુલ્ય બને છે.' કુંદકુંદાચાર્યે જેમ પોતાના યુગે ક્રાંતિકારી ધર્મ વિચારો આપ્યા તેમ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર જેવા મહાત્મા ગાંધીના માર્ગદર્શક મહાપુરુષે પણ ક્રાંતિકારી ધર્મ વિચારો જરૂર સુંદર ઢબે આપ્યા.
૩૬ - સર્વધર્મ ઉપાસના
