________________
૨૯૬
ગીતા દર્શન
સત્યાગ્રહી સાધકની દષ્ટિ, ઉપર કહેલા પામર કરતાં નિરાળી જ હોય છે. સામા પક્ષ તરફથી ગમે તેટલું દુઃખ પડે, છતાં એને દુઃખ આપવાનો કે એ દુઃખી થાય એવું જોવાનો એક પણ સંકલ્પ તો કરતો નથી, ઊલટું એ દુઃખનું વળતર તો તે સુખ આપવાની સદિચ્છા અને સત્ પ્રવૃત્તિથી જ વાળે છે. પોતા પક્ષે દેહ ભલે મરે, હું નથી મરતો એમ માને છે છતાં બીજા પક્ષે કોઈના દેહને લગારે ઈજા પહોંચાડવા ઈચ્છતો નથી. આ જ એ યોગીની શ્રેષ્ઠતા!
આપણે ટૂંકી વાતને બહુ લાંબી કરી, છતાં કરવા જેવી હતી માટે કરી છે. આ પરથી આપણને જે નવું વિચારબળ મળ્યું તે એ કે આત્મદષ્ટિને ગજે માપનાર પોતા કરતાં જે જીવો ઓછા શકિતમાન હશે તેમના પર વધુ હેત ઢોળશે. જેમ વધુ ભૂખ્યા માણસની ભૂખ પૂરવા વધુ ખોરાક આપવો અને ઓછા ભૂખ્યાને ઓછો આપવો, એ બન્નેની સરખી જ સેવા છે. એમાં ખોરાક વધુ ઓછો છે, છતાં ભૂખ પૂરવાની દષ્ટિમાં સમભાવ છે – એક ભાવ જ છે. દુન્યવી દષ્ટિમાં આથી ઊલટું હોય છે. ત્યાં વધુ ભૂખ્યાને વધુ ભૂખમરો અપાય છે અને થોડા ભૂખ્યાને વધુ ખોરાક પુરાય છે, અથવા ઠાંસી ઠાંસીને ભરેલી હોજરીમાં વધુ સાય છે. આનું જ નામ તે વિષમતા. એથી ઊલટી તે સમતા. આમ વિષમતાને સ્થાને સમતા આવતાં જ સમતુલા પર જગત ખડું રહી શકે છે. અહીં લગીમાં તો સમદષ્ટિ અને સમભાવ ઉપર ખૂબ કહેવાયું. હવે અર્જુનને શ્રીકૃષ્ણ મહાત્માના યોગનો આકાર જે અત્યાર લગી નહોતો સમજાયો તે તો સમજાયો. અને સાથે સાથે એ પણ સમજાયું કે "હું અત્યાર લગી ન સમજવામાં શ્રીકૃષ્ણ મહાત્માની કહેવાની રીતમાં ખોડ કાઢતો હતો, પણ ખોડ તો મારી મનની ચંચળતાની હતી.” અને તે ભૂલ સમજાતાં તે ખૂબ નમ્ર થઈ ગયો અને બોલ્યો :
મનુન ઉવાચ . योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन । एतस्याहं न पश्यामि चंचलत्वात् स्थिति स्थिराम् ।। ३३ ।। चंचलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद् दृढम् । तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्कमरम् ||३४||
અર્જુન બોલ્યા : સમત્વ યોગ જે ભાખ્યો, તમે આ મધુસૂદન, ચંચળતાથી હું એની, નથી જોતો સ્થિતિ સ્થિર. ૩૩