________________
૨૮૮
ગીતા દર્શન
ભક્તિરસથી વિકૃતિરસમાં ભાગવા લલચાય કે તુરત ફરીને સંસ્કારી ભકિત રસને બારણે દાખલ કરવું. મન; શાંત રસને બારણેથી શૃંગાર રસમાં નાસવા માંડે કે સુરત, શાંત રસને બારણેથી ફરી દાખલ કરવું. આમ કરવામાં જે ચિંતન થશે તે ચિંતન સકારણ હશે એટલે તેનો બાધ નથી.
આ કડીનો અર્થ એટલો જ કરવામાં આવે કે "જેવું મન આત્માની બહાર છટકવા માગે કે તરત જ ખ્યાલમાં આવી જવું જોઈએ. જેમ એક ઓરડીને તાબે થયેલો કેદી, સિપાહીની નજર ચુકાવીને ભાગવાનો વિચાર કરે તે પહેલાં તો સિપાહીની નજર એના ઉપર પડવી જ જોઈએ. એટલે કે એનામાં ખૂબ જાગૃતિ હોવી જોઈએ તે જ પ્રમાણે આવા સાધકમાં પણ કંટાળા વગરની જાગ્રતિ જોઈએ તો તે પણ બરાબર છે.”
વળી આ શ્લોકનો નીચેનો અર્થ લેવાય તોય વાંધો નથી. "એકલી જનનેન્દ્રિય રોકનારા બ્રહ્મચર્યવ્રતથી પૂરો અર્થ સરતો નથી. માટે બધી ઈન્દ્રિયોને સંયમરસમાં લગાડવી જોઈએ અને છતાં મન જે ઈન્દ્રિયના વિષયમાં જાય, તે જ ઈન્દ્રિયના વિષયથી તેને પાછું વાળી વિષય સંગે ઉપજતા રસ કરતાં મૂળ આત્માની સંગે ઉપજતો રસ અલૌકિક સુખદાયક છે, તેની ખાતરી કરાવવી જોઈએ." કાયમી શાન્તિનો આ જ ઉપાય છે. નહિ તો ખરી નબળાઈઓ તેમ જ રહી જાય છે અને આગળ વધી વધીને પણ અંતે નિષ્ફળતા જ સાંપડે છે. જૈનસૂત્રોમાં એ સારુ જ કહેવાયું છે કે ઉપશમ શ્રેણિથી નહિ પણ ક્ષપક શ્રેણિથી સાધકે ઊંચે જવું જોઈએ. તો જ તે છેવટ લગી ટકીને ખરી સ્વભાવ દશા પામી શકે. નિષેધાત્મક માર્ગ કે ઐકાંતિક ત્યાગ માર્ગ ભલે સાધનાની શરૂઆતમાં સાધક હોય પરંતુ છેવટે તો વિધેયાત્મક અને અનેકાંત માર્ગ પકડયે જ પાર પમાય છે.
કયે વખતે સાધકને બેમાંથી કયો માર્ગ ઉપયોગી છે, તે કાં તો તે સમત્વની ભૂમિકા પર હોય તો જાતે વિચારીને તે માર્ગે જવાની જરૂર હોય ત્યાં લગી ચાલે અથવા તો કોઈ શ્રદ્ધેય સત્પરુષની દોરવણી પ્રમાણે સમર્પણ કરી ચાલે.
प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनः सुखमुत्तमम् । उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतमकल्मषम् ।। २७ ।। પ્રશાંત મનવાળો જે, રજોગુણ રહિત છે; એ બ્રહ્મરૂપ નિષ્પાપી, યોગી પામે પરં સુખ. ૨૭
