________________
તે સુખીયા ભાઈ તે નર સુખીયા, જે પર દુઃખે દુઃખીયાજી, પરસુખ દેખી જે સંતોષિયા, જેણે જૈનધર્મ ઓળખીયાજી.
કાયા કામિનીની જીવ સ્વામીને ઉપદેશક સઝાયમાં કવિ પરંપરાગત રૂપકથી જુદી રીતે વાત મૂકે છે. સામાન્ય રીતે ચેતનસ્વામીને કાયાની માયા છોડવાની વાત કરાતી હોય છે પરંતુ આ સઝાયમાં કવિએ કાયાકામિનીના મુખે ચેતનને ઉપદેશ અપાતો દર્શાવ્યો છે. કાયાકામિની ચેતનને કહે છે કે હે ચેતન ! મનુષ્યકાયા જેવી દુર્લભ વસ્તુ પ્રાપ્ત થયા પછી તું આ ભોગવિલાસમાં કેમ ડૂબેલો રહે છે? મારો સદઉપયોગ કરી આત્મકલ્યાણ સાધ. “મોક્ષનગરની સઝાયમાં દયારામના નિચેના મહેલમાંની જેમ મોક્ષનગર અને તેની યાત્રાનું રૂપકાત્મક વર્ણન કર્યું છે.
તત્ત્વવિચારાત્મક સઝાયો કરતાં કથાત્મક સઝાયમાં કવિને રસાત્મક બનવાની વધુ શક્યતા રહે છે. માનવસ્વભાવનું આલેખન અને વિવિધ વર્ણનો દ્વારા કવિએ રચનાના વસ્તુને રસાત્મક બનાવ્યું છે. કથાત્મક સઝાયમાં સુદર્શન શેઠ, સુલસા સતી, નંદા સતી આદિ જૈન પરંપરાનાં પ્રસિદ્ધ પાત્રોનાં ગુણકીર્તનરૂપ સઝાયોની સાથે અપ્રસિદ્ધ મહાપુરુષો દેવકુંવરત્રષિ, મહાસેન મુનિ, રત્નમાલાના પાંચ બાંધવ આદિ વિશેની સઝાયો, સુમતિવિલાપની મનુષ્યભવની દુર્લભતા વિશે દસ દāતની સઝાય' જેવી રૂપકાત્મક સઝાયો પણ મળે છે. આ રચનાઓમાં સુદર્શન શેઠની અને અવંતી સુકુમાલની સઝાયો નોંધપાત્ર છે. છ ઢાળની સુદર્શન શેઠની સઝાય'માં સુદર્શન શેઠના પૂર્વભવવૃત્તાંતનું આલેખન રસમય છે. સુદર્શન શેઠના ગુણનું વર્ણન પરંપરાગત છે પરંતુ ગુણોને લાઘવમાં કહેવાની કવિની રીત ધ્યાનાર્હ છે. અભયારાણીનું છળકપટભર્યું માનસ, સુદર્શન શેઠના શિયળનો મહિમા, મનોરમાની પતિભક્તિ આ બધું સુંદર રીતે આલેખાયું છે. અન્ય સઝાયોમાં કવિ ટૂંકમાં કથા કહી જાય છે. ક્યાંક કવિ કથાની મુખ્ય મુખ્ય રેખાઓ આપી દે છે. “વંકચૂલની સાયમાં તો રેખાઓ પણ અસ્પષ્ટ આપી આધારગ્રંથનો સંદર્ભ ટૂંકી દે છે. આમ છતાં, જૈન પરંપરાનાં પ્રસિદ્ધ પાત્રોની વાત કરતી વખતે કવિ ભાવછાઓના અનોખા રંગ પ્રગટાવે છે જેમકે, પુત્રવિરહમાં પિડાતા પૌત્રને ઠપકો આપતાં મરુદેવીમાતાનું અને મહાવીર સ્વામીને જોઈ ભાવવિભોર બનેલી ચંદનબાલાનું ચિત્ર અત્યંત ધ્યાનપાત્ર છે.
કેટલીક સઝાયો એમાં પ્રયોજાયેલા રાગ-રાગિણીઓ અને કેટલીક
