________________
સાયરચનાઓ ૧૯ જેટલા પ્રકાશિત સંગ્રહો અને થોડીક હસ્તપ્રતોમાંથી મેળવી છે. સઝાયસંગ્રહોનાં નામ “જ્ઞાનવિમલભક્તિ પ્રકાશમાં મૂકેલ છે. -- -
સઝાય' એ જૈન પારિભાષિક શબ્દ છે. એના મૂળમાં સંસ્કૃત સ્વાધ્યાય' શબ્દ રહેલો છે. “સ્વ” એટલે આત્મા. તેનું જ્ઞાન થાય એવો અધ્યાય કે તેનું અધ્યયન તે સ્વાધ્યાય. બાર પ્રકારના તપમાં બારમા તપનું નામ સ્વાધ્યાય છે. ધ્યાન અને કાઉસગ્ગ નામના અભ્યતર તપની ભૂમિકારૂપે આ સ્વાધ્યાય નામનું અત્યંતર તપ છે. જૈનધર્મમાં સવારસાંજના પ્રતિક્રમણની વિધિ સાથે સઝાય સંકળાયેલ છે. વર્તમાનમાં ગુજરાતી અથવા લોકભાષામાં રચાયેલી આધ્યાત્મિક અથવા મહાપુરુષોના ગુણકીર્તનરૂપ પદ્યરચનાઓને સઝાય તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. છ આવશ્યકની પૂર્ણાહુતિ અને દેવસી (સાંજના) પ્રતિક્રમણ પછી સાધુ તેની શક્તિ મુજબ સ્વાધ્યાય કરે છે.
જ્ઞાનવિમલસૂરિએ શાસ્ત્રના મર્મને સમજાવતી સઝાયો રચી છે સાથે મહાપુરુષો પ્રત્યેના આદરભાવથી પ્રેરાઈ કથામૂલક સઝાયરચનાઓ પણ આપી છે. કવિની તત્ત્વવિચારાત્મક સઝાયોમાં દસ ઢાળ અને વિવિધ દુહાઓમાં વિસ્તરેલી યતિધર્મની સઝાય' વિસ્તૃત છે એની નિરૂપણરીતિ અને વિષય બને આદિકવિ નરસિંહ મહેતાની યાદ આપે છે. “નવકારમંત્ર ભાસ” અથવા “પંચપરમેષ્ટિની સઝાય” પણ નોંધપાત્ર છે. એમાં જૈનધર્મમાં પરમ આરાધ્ય ગણાવેલા પાંચ પરમેષ્ટિના ગુણોનું વર્ણન લાઘવથી પણ અસરકારક રીતે થયું છે.'
ચરણસિત્તરી - કરણસિત્તરી, “વિગઈ નિવિગઈ વિચાર, ઇરિયાવહીની સઝાય', “કાઉસગ્ગના ૧૯ દોષની સઝાય' આ રચનાઓ. જૈન સાધુના ગુણ અને શ્રાવકોની વિવિધ ક્રિયાઓને અનુલક્ષીને થયેલી છે. ધાર્મિક ક્રિયાઓને વિષય કરતી આ રચનાઓનું વસ્તુ પ્રમાણમાં શુષ્ક છે પરંતુ એનું આલેખન રસમય છે. “અષ્ટનયભંગી', આઠયોગદષ્ટિ', “શ્રાવકના ૨૧ ગુણ આ સઝાયોમાં શુદ્ધ તત્ત્વવિચાર છે. તે સુખીયાની સઝાયમાં કવિએ વૈષ્ણવજનની રીતે સાચા જૈનધર્મીનાં લક્ષણો વર્ણવ્યાં છે. જુઓ
જે નવિ બોલે પરની નિંદા, જીભ અમીરસ કદાજી, જેણે તોડ્યા ભવના ફા, તસ દેખત પરમ આનંદાજી,
૧૦
