________________
પાઠ
-
૧૪
ગણ - ૩ [Part I]
-
આ પાઠમાં આપણે ત્રીજો ગણ જોઈશું :
પહેલાં નિયમો જોઈ લઈએ. નિયમો ગોખ્યા પછી પણ રૂપો ગોખવા જરૂરી હોવાથી નિયમો માત્ર સમજી થોડા ધારી લઈએ અને રૂપો ગોખીએ તો પણ ચાલે. હા ! દ્વિરુક્તિના નિયમો ખાસ ગોખશો !
નિયમો ઃ
૧.
ત્રીજા ગણના ધાતુમાં દ્વિરુક્તિ (અભ્યાસ) કરવામાં આવે છે. અર્થાત્ ધાતુનો આધ વ્યંજન સ્વર સહિત બેવડાય અને જો પહેલા એકલો સ્વર હોય તો એ સ્વર બેવડાય છે. દા.ત. વા વાવા। નિક્ દ્વિરુક્તિમાં થતા ફેરફારો
નિનિમ્।
વ્
સ્ |
૨.
(A) વર્ગીય બીજાનો પહેલો થાય. દા.ત. વર્ગીય ચોથાનો ત્રીજો થાય. દા.ત. ધા
સ્ત્, વર્ષાત્ । થાધા, વાધા |
(B) કંઠ્યનો તેટલામો જ તાલવ્ય થાય. હૈં નો ન થાય. દા.ત. વન્
દા.ત.
(C) દીર્ઘ સ્વરનો હ્રસ્વસ્વર અને ૠ નો અ થાય છે. વાવા નું વવા । નાહીં નું નહીં । o o, રૃ, વ ૢ I (D) સંયુક્ત વ્યંજનમાં માત્ર પ્રથમ અક્ષરની દ્વિરુક્તિ થાય. પણ જો પ્રથમ અક્ષર ઉષ્માક્ષર હોય અને બીજો અક્ષર અઘોષ હોય તો અઘોષની દ્વિરુક્તિ થાય. દીઠ્ઠી - નીઠ્ઠી - નિદ્દી । પસ્પર્ધા | સ્વન્
દા.ત. ઠ્ઠી સ્પર્ધા
વસ્લન, વુન્, વવત્ । હ। હાહા, નાહીં |
સસ્વન્ ।
(E) મા, હૈં। (આ. જવું) મૃ, રૃ, પૃ તથા ના દ્વિરુક્તમાં સ્વરનો હ્રસ્વ રૂ થાય છે. દા.ત. મા જ મામા, મિમા । મૃ મૃમૃ, વૃટ્ટ, વિટ્ટ। ૠૠૠ, ૠ I હા - હાહા-નાહા-નહીં-નિહા । પૃ પૃí, વિí ।
(F) પૂર્વમાં રહેલ દ્વિરુક્તિના 'રૂ' અને 'ૐ' પછી કોઈ પણ વિજાતીય સ્વર આવે તો અનુક્રમે 'રૂ', 'ૐ' નો 'પ્', 'વ્' થાય છે.
દા.ત. ૠ, ડ્યૂ । નિયમ (E) થી ૠ થયેલ અને (F) થી જ્ઞ નો ડ્યૂ થયો (G)નિન, વિઘ્ન, વિધ્ ધાતુની દ્વિરુક્તિમાં રૂ નો થાય અને સ્વરાદિવિકારક પ્રત્યય પૂર્વે ધાતુના ઉપાંત્ય રૂ નો ગુણ ન થાય.
૪૪ સરલ સંસ્કૃતમ્-૨૪૪૪ ૯૦
૪૨૨૫ાઠ-૧૪૨૪
