________________
2) એકશેષ દ્વન્દ્ર * લક્ષણ – એક જ શબ્દ બે વાર અથવા તેથી વધારે વાર સાથે આવે અથવા
એક જ વર્ગના એક સ્ત્રીલિંગ અને પુલ્લિંગ એમ બે શબ્દો આવે તો તેનો સમાસમાં એક જ પદ રાખી શેષ પદનો લોપ કરવો તે એકશેષ દ્વન્દ સમાસ. A. એક શબ્દ બે કે વધુ વાર આવે ત્યારે દ્વિવચન કે બહુવચનમાં લખાય. દા.ત. વિશ્વ વિશ્વ વિશ્વ તિ વિનાઃ |
- પશ્વ ધટક્ય = ધટ B. એક જ વર્ગના સ્ત્રી અને પુરુષ હોય તો પુ. કાયમ રહે. અને જો
નપુંસક હોય તો તે કાયમ રહે. દા.ત. - માતા પિતા = પિતા - શ્રીહ%િ વ્રતળી = બ્રહ્મા • ભ્રાતા વવ વ = પ્રાતરા - તટ: તટી તટસ્ = તાનિ
1 % સમાસમાં શબ્દોને ગોઠવવાનો ક્રમ - ૧. રૂ, સકારાંત શબ્દ પ્રથમ મૂકવો. El.त. शकुनिश्च भीमश्च = शकुनिभीमौ । गुरुश्च शिष्यश्च = गुरुशिष्यौ
પણ શિષ્ય ન થાય. ૨. સ્વરાદિ શબ્દ પ્રથમ આવે છે. દા.ત. સર્વશ્વ રથગ્નેતિ = કરવાથી થાય પણ... રથાઊં ન થાય. ૩. જ્યાં એકથી વધુ સ્વરાદિ શબ્દ હોય ત્યાં કારાન્ત શબ્દ પ્રથમ આવે. દા.ત. રૂદ્રશ્યTsfશ્વ = સની થાય પણ રૂદ્રાની ન થાય. ૪. અલ્પ સ્વર અને હૃસ્વસ્વરવાળા પ્રથમ મૂકાય. દા.ત. રણવ ધનંનય = હરિજનન પણ ધનનયરી ન થાય.
कुशश्च काशश्च = कुशकाशौ । ૫. ઋતુ અને નક્ષત્રના નામ ક્રમ પ્રમાણે, બ્રાહ્મણાદિ જાતિના, આશ્રમના, વેદના
નામ ઉચ્ચતાના ક્રમે અને પૂજ્યના સમુદાયમાં વધુ પૂજનીય સૌ પ્રથમ મૂકાય. દા.ત. * હેમન્તશિશિર વસન્ત: | ઋત્તિરોહિષ્ય યુધિષ્ઠિર
- બ્રહ્મક્ષત્રિવિદ્ર | / બ્રહ્મસ્વર્યચ્ચે |
ઋસાયષિ | | નમોડલ્લિીવાપાધ્યાયસર્વસાધુખ્યઃ || સરલ સંસ્કૃતભ-૧ ૨૧)
પાઠ-૨૭૪
