________________
ક્ષણિકનો બોધ અને નિત્યનો અનુભવ
આત્મા સ્વ અને પર બન્નેને જાણે છે. આત્માનું સ્વ-પરપ્રકાશકપણું માનવામા આવે તો જ સર્વશ સ્વભાવ સિદ્ધ થાય છે. સર્વશપણું પ્રગટ થયા પહેલાં સર્વજ્ઞતાની શ્રદ્ધા થાય છે. સર્વજ્ઞપણું પ્રગટ થવું એટલે કેવળજ્ઞાન થવું તથા સર્વજ્ઞપણાની શ્રદ્ધા થવી એટલે સમ્યગ્દર્શન થવું. પોતાની અલ્પજ્ઞતાનો સ્વીકાર થયા વિના સર્વજ્ઞની સત્તાનો સ્વીકાર ન થઈ શકે.
૫૫
વર્તમાનમાં હું અલ્પેશ હોવા છતાં જેટલો શાનનો અંશ પ્રગટ છે, તેનો સદુપયોગ કરવામાં આવે તો પર્યાયમાં પણ જ્ઞાનની પૂર્ણતા થઈ શકે છે. અજ્ઞાનીને રાગ તથા દ્વેષના ભાવની જ મહિમા હોવાથી તથા જ્ઞાન સ્વભાવની ઓળખ ન હોવાથી તેને રાગદ્વેષ વિનાનું જીવન કષ્ટદાયક લાગે છે. તેને પોતાનું અસ્તિત્વ રાગી તથા દ્વેષીરૂપે જ માન્યું છે, તેથી રાગદ્વેષના નાશ થવાને આત્મહત્યા સમાન દુઃખદાયક માને છે. શાન નિરંતર નિર્લેપપણે માત્ર જાણે જ છે, જાણવા સિવાય બીજું કંઈ કરતું જ નથી.
આત્મા સ્વ-પર પ્રકાશક છે. આત્મા સ્વ તથા પરને માત્ર જાણે છે. સ્વ તથા પરનો કર્તા નથી, માત્ર જ્ઞાતા છે. કરવું તે ક્રિયા છે. ક્રિયા અર્થાત્ પર્યાય. આત્મા પર્યાયથી ભિન્ન છે તેથી આત્મા પર્યાયનો કર્તાનથી આત્મા પરભાવોનો કર્તા છે એમ માનવું, તે અજ્ઞાનીજનોનો મોહ છે.
પરને જાણવાની જરૂર છે કારણ કે જીવ પરમાં અટકે છે, પરથી હટીને આશ્રય કરવા યોગ્ય સ્થાન નિજ આત્મા છે તેથી સ્વને જાણવું પણ જરૂરી છે. જ્ઞાન માત્ર જાણે છે, જેને જ્ઞાન જાણે છે, શ્રદ્ધા ગુણની પર્યાય તેમાં પોતાપણું કરે છે તથા ચારિત્રગુણની પર્યાય રાગદ્વેષ કરે છે. શ્રદ્ધા તથા ચારિત્ર ગુણની પર્યાયમાં જ મલિનતા છે. જ્ઞાન ગુણની પર્યાય નિત્ય શુદ્ધરૂપે પરિણમી રહી છે. પદાર્થનું જ્ઞાન થયા પછી જ્યારે મોહ, રાગ તથા દ્વેષના ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે તે ભાવ પહેલા થયેલા જ્ઞાનને વ્યવહારથી અજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે.
