________________
માટે એકાન્ત દર્શન કહેવાય છે. જ્યારે જૈનદર્શન અનેક દૃષ્ટિમય છે, અર્થાત અન્યાન્ય બધાં જ દર્શનો ભેગાં થાય તો જૈનદર્શન - અનેકાન્ત દર્શનું બને. આ જ વાત આ પ્રવચનની શરૂઆત કરતાં કહેલા શ્લોકમાં કહી છે, મદ્ મિચ્છાવંસમૂહમયo ઇત્યાદિ.
પૂજય આનંદઘનજી મહારાજ પણ નમિનાથ ભગવાનના સ્તવનમાં કહે છે –
ષડુ દરિસણ જિન અંગ ભણીને, ન્યાસ ષડંગ જો સાધે રે; નમિ જિનવરના ચરણ ઉપાસક, ષડુ દરિસણ આરાધે રે...
જૈન આગમોમાં જે રીતે અનેકાન્તદૃષ્ટિનું સ્પષ્ટ અને વ્યવસ્થિત નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે તેવું બીજાં દર્શનોનાં કોઈ શાસ્ત્રોમાં નથી મળતું. પરંતુ, આ અનેકાન્તદષ્ટિ અને તેમાંથી ફલિત થતા વાદોની ચર્ચા મૂળ જૈન આગમોમાં ખૂબ સંક્ષેપમાં – ઓછી વિગત અને ઓછાં ઉદાહરણોવાળી છે. પછીથી રચાયેલ નિર્યુક્તિ-ભાષ્ય-ચૂર્ણિ વગેરેમાં એ ચર્ચા લંબાય છે, છતાં તેમાં તર્કશૈલી કે દાર્શનિક ચર્ચાઓ મર્યાદિત હતા.
હવે, તે અરસામાં બ્રાહ્મણ પરમ્પરામાં સૌ પ્રથમ ગૌતમ ઋષિએ ન્યાયસૂત્રનું સંકલન કર્યું અને તર્કની પરમ્પરાનો પાયો નાખ્યો. તેનું પ્રચલન જોઈ બૌદ્ધ પંડિત નાગાર્જુને મધ્યમાવતાર ગ્રન્થ રચી પોતાને ત્યાં પણ તર્કવાદની સ્થાપના કરી. તે પછી બૌદ્ધો અને બ્રાહ્મણો વચ્ચે ગ્રન્થો-વાદો વગેરેથી તર્કશાસ્ત્રીય યુદ્ધો થવાં લાગ્યાં. આ બધાથી અનભિજ્ઞ જૈન નિર્ચન્હો તો વનમાં વસી આત્મસાધનામાં નિરત રહેતા. આ જોઈ વિદ્વજર્જગત તેમના આરાધ્યદેવ મહાવીરસ્વામીના ઉપદેશેલા મોક્ષમાર્ગનો ઉપહાસ કરવા લાગ્યું. એટલે એમણે પણ શાસનરક્ષાના ઉપાયો શોધવા કટિબદ્ધ થવું પડ્યું.
15
