________________
કારણ કે અનુભૂત પદાર્થમાં બાધા હોવી શક્ય નથી સ્વમમાં બાહ્ય પદાર્થના વિના જ જ્ઞાન થઈ જાય છે, આ વાત સૌ જાણે છે અનુભવને શરણ માનનારા લોકેએ સર્વના અનુભવને બાધિત માનવે તે ઉચિત નથી. અનુભવ વડે જ વસ્તુની વ્યવસ્થા થાય છે. અનુભવમાં પણ જે પ્રશ્ન કરવામાં આવે – શંકા ઉઠાવવામાં આવે, તે કઈ પણ વ્યવસ્થા સિદ્ધ નહીં થાય. પરંતુ એ સંભવ નથી.
અથવા જેવી રીતે અત્યંત સ્વચ્છ કાચમાં મુખનું પ્રતિબિંબ દેખાય છે, કારણ કે કાચ અત્યંત સ્વચ્છ છે. બાહ્ય પદાર્થ કાચમાં પ્રવિણ તો થતું નથી, તે કાચની અંદર વિદ્યમાન ન હોવા છતાં પણ વિદ્યમાન હોવાને ભાસ થાય છે. એ જ પ્રમાણે જ્યારે ભૂતસમુદાય શરીરના આકારે પરિણત થાય છે, ત્યારે આત્મા પણ ભૂતોથી ભિન્ન ન હોવા છતાં પણ, ભિન્ન હોવાને ભાસ થાય છે. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે.
ભૂતસમુદાય વડે ઉન્ન થયેલ હોવાને કારણે અને ભૂતેના વિશેષણ રૂપ હોવાને કારણે, આત્મા ભૂતોથી ભિન્ન હોવા છતાં પણ ભૂતોથી અભિન્ન પ્રતીત થાય છે. જેમ શક્તિકામાં રજત (ચાંદીને) અને દોરડામાં સર્પને ભાસ (બ્રમ) થ છે, એજ પ્રમાણે આત્માને પણ ભિન્ન રૂપે પ્રતિભાસ થાય છે. જેમ દોરડામાં સર્પને ભાસ થ તે વાસ્તવિક નથી પણ તે ભ્રમ માત્ર જ છે, એ જ પ્રમાણે ભૂતસમુદાયમાં ચેતના હોવાની વાત પણ અસ્વાભાવિક છે. તે કારણે ભૂતોના સમુદાય રૂપ શરીરમાં ભૂતોથી ભિન્ન એવા કેઈ આત્માની વિદ્યમાનતા જ નથી, એ વાત સિદ્ધ થાય છે. તજજીવ તસ્કરીરવાદીઓના મતને આ પ્રકારે સંક્ષિપ્ત રૂપે અહીં પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. 1 ગાથા. ૧૨
અકારકવાદી- સાંખ્યમતકા નિરૂપણ
ચાર્વાક આદિમતમાં આત્મા શરીર આદિથી ભિન્ન નથી, એવું આના પહેલાની ગાથાએમાં કહેવામાં આવ્યું છે, હવે સાંખ્યોને મત પ્રકટ કરવામાં આવે છે–તેમના મતાનુસાર જો કે આત્મા શરીર, ઇન્દ્રિય, બુદ્ધિ, મન અને વિષયથી ભિન્ન છે. પરંતુ તે નિષ્ક્રિય, નિષ્કલ, શાન્ત, નિરવદ્ય અને નિરંજન છે. “આ પુરુષ અસંગ છે,” એવી કૃતિમાં પ્રતિપાદિત ક્રિયા શૂન્યત્વ રૂપ નિષ્ક્રિયત્નમાં માનનારો અકારકવાદી સાંખ્યના મતને પ્રકટ કરવા સૂત્રકાર કહે છે કે “સુરં ” ઈત્યાદિ –
શબ્દાર્થ દુવંજ-સુ” ક્રિયા કરવાવાળા જેવા અને “રારં-વાણન' બીજા માર્ફત કિયાએ કરાવવાવાળે “જળા-કારમાં આત્મા જૈન વિજ્ઞાન વિઘરે નથી. ડિ-સેતુ” તેઅકારક વાદિએ “ga-ga’ ઉક્ત પ્રકારે કહેવાવાળા ‘vorદિખા-પ્રભિતા: ધૃષ્ટતા કરે છે. ૩ - અન્વયાર્થ –
આત્મા પિતે જ ક્રિયા કરનારે નથી, પ્રેરણા કરીને અન્યની પાસે ક્રિયા કરાવનારે પણ નથી અને સમસ્ત ક્રિયાઓ કરનારે પણ નથી. આ પ્રકારે આત્મા અર્તા છે. તે
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૬૯
