________________
પ્રકાશક માનવું એ જ શ્રેયસ્કર છે. અહીં જ્ઞાનની સ્વપ્રકાશતાને સંક્ષિપ્તમાં વિચાર કરવામાં આવ્યો છે, તેને વિસ્તારપૂર્વક વિચાર યથાસ્થાને કરવામાં આવશે.
એવું સ્વ અને પરને પ્રકાશિત કરનારૂં સ્વ-પર-વ્યવસાયી જ્ઞાન જ પ્રમાણ છે. જ્ઞાનને આ ગુણ આ સૂત્રમાં પ્રકટ થાય છે. ગુણ ગુણીને (દ્રવ્યને છોડીને રહી શકતે નથી. જેમ કે ઘડાના રૂપ આદિ ગુણ ઘડાના અસ્તિત્વ વગર ઉપલબ્ધ થતા નથી. તેથી રૂપ આદિનું અધિકરણ (આધારસ્થાન) જેવી રીતે ઘટાદિ દ્રવ્યો છે, એ જ પ્રકારે જ્ઞાનનું અધિકરણ આત્મા જ છે; કારણ કે જ્ઞાન ગુણરૂપ છે; તેથી તે ગુણ (દ્રવ્ય) વિના રહી શકતું નથી. તેથી જ આત્મારૂપ દ્રવ્યને જ જ્ઞાનનું અધિકરણ માનવું પડશે
હવે આત્માને પરિમાણ વિષયક આ ત્રણ પ્રશ્નોને વિચાર કરવામાં આવે છે –(૧) શું આત્મા વ્યાપક પરિમાણવાળે છે? (૨) શું આત્મા મધ્યમ પરિમાણુ વાળે છે? (2) શું આત્મા અણુપરિમાણુ વાળે છે?
આત્મા વ્યાપક પરિમાણવાળે હેઈ શકે નહીં. જે આત્મા વ્યાપક પરિમાણવાળે હત, તે સઘળી જગ્યાએ તેના ગુણ ઉપલબ્ધ હોત, પરંતુ એવું બનતું નથી. તેથી આત્માને વ્યાપક માની શકાય નહીં. જેવી રીતે ઘડાના રૂપદિ ગુણોને સદૂભાવ ઘડાથી ભિન્ન હોય એવા પદાર્થોમાં જોવામાં આવતો નથી, પરંતુ ઘડામાં જ જોવામાં આવે છે, એ જ પ્રમાણે જ્ઞાનાદિ ગુણોને સદ્ભાવ પણ શરીરમાં જ જોવામાં આવે છે, શરીર સિવાયની કેઈ પણ જગ્યાએ જોવામાં આવતા નથી. એ જ કારણે જ્ઞાનાદિક ગુણના અધિકરણ રૂપ આત્મા વ્યાપક નથી. કહ્યું પણ છે કે—
જેના ગુણ જ્યાં જોવામાં આવે છે, તે પદાર્થ પણ ત્યાં જ હોય છે.”
જેમ કે ઘટાદિના ગુણોને જ્યાં સદ્ભાવ હોય છે, ત્યાં જ ઘટાદિને પણ સદુભાવ હોય છે. આ નિયમ નિબંધ (બાધારહિત) છે. છતાં પણ જેમનું ચિત્ત કુતત્વવાદના પ્રભાવથી યુક્ત હોય છે, એવાં લકે આત્માની શરીરની બહાર વ્યાપ્તિ હેવાને પણ સ્વીકાર કરે છે.”
આત્મા મધ્યમ પરિમાણવાળો હોવાનું પણ સ્વીકારી શકાય તેમ નથી, કારણ કે એવું માનવામાં આવે, તે ઘટાદિની જેમ તેને પણ અનિત્ય માને પડે. આત્માને આશુપરિમાણુવાળ પણ માની શકાય નહીં, કારણ કે તેને અણુપરિમાણવાળો માનવાથી સંપૂર્ણ
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૫૬.
