________________
પ્રત્યક્ષ તેમને નિષેધ કરે છે, કે નિવર્તમાન પ્રત્યક્ષ નિષેધ કરે છે? પહેલે વિકલ્પ સ્વીકાર્ય નથી, કારણ કે સ્વર્ગ આદિ અતીન્દ્રિય હોવાને કારણે પ્રત્યક્ષ દ્વારા ગૃહીત થતાં નથી. અતીન્દ્રિય પદાર્થોને અતીન્દ્રિય કહેવાનું કારણ એ છે કે તે પદાર્થો આપણી ઇન્દ્રિ દ્વારા ગ્રાહ્ય નથી. જે ઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ વડે તેમનું ગ્રહણ કરી શકતું હોત, તો તે પદાર્થોને અતીન્દ્રિય કહી શકાત નહી. વળી પ્રશ્નગત બીજો વિકલ્પ પણ સંગત નથી, કારણ કે જ્યાં પ્રત્યક્ષની પ્રવૃત્તિ જ થતી ન હોય ત્યાં પ્રત્યક્ષ દ્વારા ગ્રહણ થવાનું પણ સંભવી શકે નહી. આકથનનું તાત્પર્ય એ છે કે કેવળ પ્રત્યક્ષની નિવૃત્તિ વડે કઈ પદાર્થને અભાવ માની લેવામાં આવે, તે ઘરમાંથી બહાર નીકળેલ વ્યક્તિ, ઘરના માણસને પ્રત્યક્ષ ન દેખવાને કારણે, શું તેમના અભાવને નિશ્ચય કરી લેશે? શંકા-જે પ્રત્યક્ષ (ઇન્દ્રિ દ્વારા ગ્રાહ્ય) ન હોય એવી વસ્તુને અભાવ માનવામાં ન આવે તો સાતમાં રસને, આકાશ પુષ્પને, કાચબા પર રૂંવાટીને અને સસલાને શિંગડાં હોવાને પણ અભાવ નહીં માનવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થશે. આબધાં પદાર્થો પ્રત્યક્ષ નથી અને તેમની અવિદ્યમાનતાને સિદ્ધ કરવાને અન્ય કેઈ ઉપાય નથી.
સમાધાન-આપની આ દલીલ પણ ઉચિત નથી, કારણ કેવળ પ્રત્યક્ષ ન હોવાથી તેમને અભાવ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી. પરંતુ જે પદાર્થ પ્રત્યક્ષ વડે જાણવા ગ્ય હોય, છતાં પણ પ્રત્યક્ષ વડે જાણી લેવામાં આવતો નથી, ત્યારેજ પ્રત્યક્ષની અપેક્ષાએ તેને અભાવ સિદ્ધ થાય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે જે નિવર્તમાન પ્રત્યક્ષ તેને નિષેધ કરતું હોય તેને અભાવ સિદ્ધ કરતું હોય, તે ઘરની અંદરની વસ્તુનો પણ અભાવ સિદ્ધ કરશે. ખરી વાત તે એ છે કે સમીપતા આદિ બાધકે (નડતર રૂપ અથવા અવરોધક પદાર્થો) થી રહીત પ્રત્યક્ષ જયારે કઈ વસ્તુને જાણતું નથી. ત્યારે જ એગ્ય વસ્તુના અભાવને બંધ થાય છે. કહ્યું પણ છે કે “અતિદુરા” ઈત્યાદિ-વિદ્યમાન પદાર્થને પણ નીચેના કારણેના સદ્દભાવ હોય ત્યારે પ્રત્યક્ષ દ્વારા ગ્રહણ કરી શકતો નથી(૧) તે પદાર્થ ઘણે જ દૂર હોય તે, (૨) ઘણે જ નજીકમાં હોય તે, (૩) ઇન્દ્રિયને ઘાત થવાથી, (૪) અન્યમનસ્કતા અથવા એકાગ્રતાને અભાવ હોય, (૫) પદાર્થની
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૩૩