________________
તેથી જ ઇન્દ્રિયા ચેતનાવાન્ નથી, એ વાત સિદ્ધ થઇ જાય છે. આ કથન દ્વારા ભૂતસમુદાયમાં પણ ચૈતન્યના અભાવ સિદ્ધ થઈ જાય છે.
હવે ખીજા કારણેાનું કથન કરવામાં આવે છે-ઇન્દ્રિયા પ્રત્યેક ભૂતાત્મક છે. ચાર્વાકમત પ્રમાણે તે ચક્ષુ આદિ ઇન્દ્રિયેાજ દ્રષ્ટા છે, કારણ કે ઇન્દ્રિયાથી ભિન્ન એવા અન્ય કઇ દ્રષ્ટા (આત્મા)નુ અસ્તિત્વ જ તેઓ માનતા નથી. ઇન્દ્રિય પાત પેાતાના વિષયમાં જ નિયમિત છે. પેાતાના વિષય સિવાયના અન્ય વિષયમાં ઇન્દ્રિયની પ્રવૃત્તિ હાતી નથી. તેથી જ એક ઇન્દ્રિયે જે જાણ્યુ છે. તેને બીજી ઇન્દ્રિય ગ્રહણ કરી શક્તી નથી. તેથી “ હું જે પહેલાં દર્શક હતા, એજ હું હવે સ્પર્શ કર્યાં છું “ આ પ્રકારનું પ્રત્યભિજ્ઞાન–(યથાર્થ જ્ઞાન) થવું જોઇએ નહી. પરન્તુ આ પ્રકારનુ સંકલિત (જોડ રૂપ)જ્ઞાન સૌને થાય છે. તેથી એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે ઇન્દ્રિયાથી ભિન્ન એવા કોઇ જ્ઞાતા અવશ્ય છે.
અનુમાનાના પ્રયોગ આ પ્રમાણે છે-ભૂતાના સમુદાયથી ચૈતન્યની ઉત્પત્તિ થતી નથી, કારણ કે ભૂતજનિત ઇન્દ્રિયાના પેાત પેાતાના વિષય નિયત હાવાથી સંકલનતા પ્રત્યય (જોડ રૂપ જ્ઞાન) થઇ શકતું નથી, જો કોઇ એકના દ્વારા ગ્રહણ કરાયેલ વિષય બીજા કોઈ દ્વારા પણ ગ્રહણ થઈ જતા હેાત, તા જિનદતે ગ્રહણ કરેલા વિષયનું જિનદાસ દ્વારા પણ ગ્રહણ થઈ જાત પરન્તુ એવી વાત કદી જોવામાં કે સાંભળવામાં આવતી નથી. એ વાત જ અસંભવિત છે.
શા–એક એક ભૂતવડે ચૈતન્યની ઉત્પત્તિ માનવામાં આવે તે કદાચ ઉપર્યુક્ત દોષ સંભવી શકતા હશે, પરન્તુ ભૂતાના સમુદાય વડે ચૈતન્યની ઉત્પત્તિ માનવામાં શે। વાંધા છે? જેમ ગાળ, લાટ, મહુડા આદિ અલગ અલગ પદામાં માદક્તાના અભાવ હોવા છતાં પણ તે સઘળા પદાર્થોના સંચાગથી બનતી મિરામાં માતાના સદ્ભાવ હોય છે, એ જ પ્રમાણે પાંચે ભૂતાના સમુદાયમાં ચૈતન્યને સદ્ભાવ માનવામાં પૂર્વાકત દોષની બિલકુલ સંભાવના રહેતી નથી. (આ પ્રકારની ચાર્વાકની શંકા છે) સમાધાન—આ પ્રકારની માન્યતા ।ગ્ય નથી-ભૂતાના સમુદાય વડે ચૈતન્ય ઉત્પન્ન થાય છે, એ માન્યતા ઉચિત નથી, કારણ કે આ કથન નીચેના વિકલ્પાને સમ્યક્ પ્રકારે સમજ્યા વિના કરવામાં આવ્યું છે-પાંચ ભૂતાના જે સયાગને આધારે આપ ચૈતન્યની ઉત્પત્તિ થવાનુ માનેા છે, તે સંયેાગ ભુતાથી ભિન્ન છે, કે અભિન્ન છે? પહેલા
મ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૦૧
૨૯
